सिंधू खोरे संस्कृतीची प्रमुख वैशिष्ट्ये (Main Characteristics of Indus Valley Civilization)

1. स्वच्छ व नियोजित समाजरचना (Highly Hygienic and Well-Organized Society)

✅️ ➤ सार्वजनिक आरोग्य व स्वच्छतेला अग्रक्रम

✅️ ➤ प्रत्येक घरात स्वतंत्र स्नानगृह व पाण्याचा निचरा

✅️ ➤ विहिरी, टाकी, व निचऱ्याच्या गटारींचे उत्कृष्ट नियोजन

✅️ ➤ सार्वजनिक शौचालयांचे अवशेष

✅️ ➤ कचरा व सांडपाण्याचे व्यवस्थित व्यवस्थापन

2. नियोजित नगररचना (Grid Pattern Town Planning)

✅️ ➤ रस्ते काटकोनात एकमेकांना छेदणारे

✅️ ➤ शहरांचे विभाग – गढी (Citadel), मध्यवर्ती क्षेत्र, रहिवासी भाग

✅️ ➤ विटा – 1:2:4 प्रमाणात भाजलेल्या (Standardized bricks)

✅️ ➤ ठराविक जागी सार्वजनिक इमारती, धान्यकोठारे

✅️ ➤ बहुमजली घरे, दरवाजे मुख्य रस्त्यावर न उघडणारे (Security-conscious design)

3. स्त्रीप्रधान व मातृदेवीपूजक समाज (Matriarchal & Goddess Worship)

✅️ ➤ मातृदेवींच्या मृत्तिकामूर्ती – उर्वरतेचे प्रतीक

✅️ ➤ शक्यत: स्त्री नेतृत्व व सामाजिक महत्त्व

✅️ ➤ स्त्री व योगमुद्रांतील मूर्ती – धार्मिक व सामाजिक भूमिका

✅️ ➤ मातृदेवी व निसर्गाची देवता म्हणून पूजन

✅️ ➤ स्त्री शक्तीचा प्रतीकात्मक सन्मान

4. नैसर्गिक व प्रतीकात्मक देवतेची उपासना (Worship of Natural and Symbolic Deities)

✅️ ➤ वृक्ष (पीपळ), नद्या, जनावरांचे पूजन

✅️ ➤ पशुपती महादेव मूर्ती – ध्यानमुद्रेतील, सभोवती प्राणी

✅️ ➤ योनिलिंग, वृषभ (नंदी) यांचे पूजन

✅️ ➤ अग्नी, जल, भूमीचे प्रतीक पूजाविधी

✅️ ➤ कोणतीही भव्य मंदिरे किंवा मूर्तिपूजेचे स्थळ आढळले नाही – सूक्ष्म पूजाविधी संकेत

5. कांस्य युगातील संस्कृती (Bronze Age Culture)

✅️ ➤ तांब्या व कास्य मिश्र धातू वापरून हत्यारे, भांडी, मूर्ती तयार

✅️ ➤ "नृत्य करणारी मुलगी" मूर्ती – कांस्याचा उत्कृष्ट नमुना

✅️ ➤ धातुकाम – तांब्याचे छिन्नी, भाले, आरसे

✅️ ➤ लोहाचा वापर नव्हता – त्यामुळे युगात लोहयुगापूर्व काल समजला जातो

✅️ ➤ हत्ती दातापासून वस्त्रनिर्मिती व दागिने तयार

6. व्यापारकेंद्रित समाज (Trade-Based Society)

✅️ ➤ देशांतर्गत व्यापार – कच्छ, महाराष्ट्र, पंजाब यांच्याशी

✅️ ➤ परदेशी व्यापार – मेसोपोटेमिया, ओमान, अफगाणिस्तानशी संबंध

✅️ ➤ लोथल व सुतकोटदा ही बंदर शहरे

✅️ ➤ वजनमाप पद्धती – घन मापे, तराजू

✅️ ➤ शिक्के – ओळख, मालवाहतूक व व्यापारासाठी

✅️ ➤ व्यापारासाठी बैलगाड्या, बोटींव्दारे वाहतूक संकेत

✅️ ➤ व्यापारी वस्तू – मोती, मण्ये, तांबे, कापूस, लाजवर्त (Lapis lazuli), सोनं, चांदी

7. लेखन प्रणाली व लिपी (Undeciphered Script and Communication)

✅️ ➤ सिंधू लिपी – अद्याप न उलगडलेली

✅️ ➤ चित्रलिपी व चिन्हांचा वापर

✅️ ➤ शिक्कांवर लिपी – धार्मिक, व्यापार संदर्भ

✅️ ➤ लेखन केवळ व्यापारापुरता मर्यादित असावा अशी शक्यता

8. कृषिप्रधान अर्थव्यवस्था (Agrarian Economy)

✅️ ➤ शेती – गहू, बार्ली, भात, कापूस

✅️ ➤ मातीचे नांगर – बनवाली येथे सापडले

✅️ ➤ कृत्रिम सिंचन यंत्रणा, विहिरी

✅️ ➤ जनावरांचे पालन – बैल, मेंढ्या, बकऱ्या

✅️ ➤ उष्टावलेली शेतजमीन वापरण्याची कलपणा

9. हस्तकला व उद्योग (Artisan Craftsmanship & Industries)

✅️ ➤ मण्ये तयार करणं, वस्त्रनिर्मिती

✅️ ➤ चामड्याचे काम, दगडावरील कोरीव काम

✅️ ➤ लोणच्याच्या बाटल्यांसारखी मृत्तिकापात्रे

✅️ ➤ सौंदर्यप्रसाधने – सुगंधी तेल, काजळदाणी

✅️ ➤ दगडी शिल्पकला व टेराकोटा मूर्ती

🔎 महत्त्वाचा निष्कर्ष

✅️ ➤ सिंधू खोरे संस्कृती ही एक परिपूर्ण शहरी नागरी जीवनाची उन्नत नमुना होती.

✅️ ➤ तिचे स्थापत्यशास्त्र, व्यापार, धार्मिक श्रद्धा, स्वच्छता आणि सामाजिक रचना भारतीय उपखंडातील पुढील संस्कृतींवर खोलवर प्रभाव टाकणारे होते.

✅️ ➤ आधुनिक नागरी व्यवस्थेसाठीही तिचे तत्त्वज्ञान आजही प्रेरणादायी ठरते.