भारताचे उपराष्ट्रपती (Vice President of India)

🔹 संविधानातील कलमे :

 • कलम 63 ते 71 — उपराष्ट्रपतींच्या पदासंबंधी आहेत.

🔹 उपराष्ट्रपतींची निवड (Election):

 1. निवडणूक अप्रत्यक्ष पद्धतीने होते.

 2. संसदेचे दोन्ही सभागृह (लोकसभा आणि राज्यसभा) यांच्या सदस्यांद्वारे निवड केली जाते.

 3. गुप्त मतदानाने (Secret Ballot) व एकांतरणीय हस्तांतरणीय मत (Single Transferable Vote) पद्धतीने निवड होते.

🔹 पदाचा कार्यकाळ:

 • 5 वर्षांचा असतो.

 • पुन्हा निवड होऊ शकते.

🔹 अर्हता (Qualifications):

 1. भारताचा नागरिक असावा.

 2. किमान वय 35 वर्षे असावे.

 3. राज्यसभेचे सदस्य होण्यासाठी पात्र असावे.

 4. कोणत्याही नफ्याच्या पदावर नसावा.

🔹 पदाचे अधिकार व कर्तव्ये:

 1. राज्यसभेचे पदसिद्ध सभापती (Ex-officio Chairman of Rajya Sabha) असतात.

 2. राष्ट्रपती अनुपस्थित असल्यास किंवा मृत्यू झाल्यास कार्यवाह राष्ट्रपती म्हणून काम पाहतात.

 3. राज्यसभेतील शिस्त, कार्यवाही आणि चर्चेचे नियंत्रण ठेवतात.

🔹 पद रिक्त होण्याची कारणे:

 1. राजीनामा (राष्ट्रपतींकडे दिला जातो)

 2. कार्यकाळ पूर्ण होणे

 3. मृत्यू

 4. अपात्र ठरविणे (संसद ठरवते)

सविनय कायदेभंग चळवळ (1930-1934)

1️⃣ पार्श्वभूमी व आरंभ

➤ 1929 च्या लाहोर अधिवेशनात ‘संपूर्ण स्वराज्य’ हे राष्ट्रध्येय ठरविण्यात आले.

➤ याच अधिवेशनात सविनय कायदेभंगाचा ठराव मंजूर करण्यात आला.

➤ सविनय कायदेभंग चळवळीसाठी ‘मीठ’ या वस्तूची निवड करण्यात आली.

2️⃣ दांडी यात्रा (12 मार्च ते 6 एप्रिल 1930)

➤ एकूण अंतर : 385 कि.मी. (240 मैल) – साबरमती ते दांडी.

➤ गांधीजींसोबत 78 सहकारी सहभागी झाले.

➤ 6 एप्रिल 1930 रोजी गांधीजींनी दांडी किनाऱ्यावर मिठाचा सत्याग्रह केला.

➤ नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांनी दांडी यात्रेची तुलना “नेपोलियन अल्बावरून पॅरिसकडे गेला” या घटनेशी केली.

3️⃣ महिलांचा सहभाग 👩‍🦰

➤ सरोजिनी नायडू

➤ कमलादेवी चट्टोपाध्याय

➤ कमला नेहरू

➤ हेमप्रभा दास

➤ सुचेता कृपलानी

➤ कस्तूरबा गांधी

➤ हंसाबाई मेहता

➤ अवंतीबाई गोखले

4️⃣ सविनय कायदेभंगाचे स्वरूप व प्रमुख केंद्रे

➤ पेशावर सत्याग्रह : नेतृत्व – अब्दुल गफार खान.

➤ सोलापूर सत्याग्रह : लष्करी कायदा अस्तित्वात असताना गिरणी कामगारांनी सत्याग्रह केला.

  मल्लाप्पा धनशेट्टी, श्रीकृष्ण सारडा, कुर्बान हुसेन, जगन्नाथ शिंदे यांना फाशी देण्यात आली.

➤ धारासना सत्याग्रह (गुजरात) : नेतृत्व – सरोजिनी नायडू, मीराबेन.

➤ बॉम्बे चौपाटीवर : कमलादेवी चट्टोपाध्याय व अवंतिकाबाई गोखले यांनी मिठाचा सत्याग्रह केला.

➤ महाराष्ट्रात : वडाळा, मालवण, शिरोडा, दहीहंडा इ. ठिकाणी मिठाचा सत्याग्रह.

➤ कर्नाटकात : ‘सनिकट्टा’ येथे मिठाचा सत्याग्रह.

➤ ज्या ठिकाणी समुद्र किनारा नव्हता, तेथे इतर अन्यायकारक कायद्यांचा भंग करण्यात आला.

5️⃣ इतर स्थानिक चळवळी

➤ महाराष्ट्रातील पुसद येथे बापूजी अणे यांच्या नेतृत्वाखाली जंगल सत्याग्रह झाला.

➤ सातारा जिल्ह्यातील बिळाशी येथे राजुताई कदम यांच्या नेतृत्वाखाली जंगल सत्याग्रह.

➤ गुजरातमध्ये : खेडा, बाडोली, जंबुसार, भरुच येथे साराबंदी चळवळ राबविण्यात आली.

6️⃣ जनसहभाग व प्रतीकात्मक उपक्रम

➤ प्रभातफेरी, मुलांची वानरसेना या आंदोलनात सक्रिय होती.

➤ देशभरात ब्रिटिश कायद्यांविरुद्ध असहकार, बंद, सभा, निदर्शने झाली.

संसदेचे कामकाज करण्याची साधने (Devices of Parliamentary Proceedings)

1️⃣ प्रश्न काळ (Question Hour)

✅️ अर्थ: प्रत्येक संसदीय बैठकीचा पहिला तास म्हणजे प्रश्नकाळ असतो.

➤ या काळात सदस्य शासनाच्या धोरणांबद्दल, निर्णयांबद्दल आणि प्रशासनाच्या कामकाजाबद्दल प्रश्न विचारतात.

➤ संबंधित मंत्री हे प्रश्नांचे उत्तर देतात.

2️⃣ प्रश्नांचे प्रकार (Types of Questions)

अ) तारांकित प्रश्न (Starred Question)

✅️ उत्तर: तोंडी दिले जाते.

➤ सदस्य उपप्रश्न (Supplementary Questions) विचारू शकतात.

➤ अध्यक्ष/सभापती हे प्रश्न अतारांकित प्रश्नांमध्ये रूपांतरित करू शकतात.

➤ एका दिवशी एका सदस्याला एका प्रश्नाचे उत्तर मिळू शकते.

➤ एका दिवशी जास्तीत जास्त 20 प्रश्न घेतले जातात.

➤ पेपरचा रंग: हिरवा (Green Paper)

ब) अतारांकित प्रश्न (Unstarred Question)

✅️ उत्तर: लेखी स्वरूपात दिले जाते.

➤ सदस्यांना उपप्रश्न विचारता येत नाहीत.

➤ या प्रश्नांमध्ये सामान्यतः आकडेवारी किंवा विस्तृत माहिती मागवली जाते.

➤ एका दिवशी एका सदस्याचे 4 किंवा 5 प्रश्न घेतले जातात.

➤ एका दिवशी एकूण 230 प्रश्न घेतले जातात.

➤ पेपरचा रंग: पांढरा (White Paper)

क) अल्प सूचना प्रश्न (Short Notice Question)

✅️ अर्थ: जेव्हा 10 दिवसांपेक्षा कमी कालावधीत उत्तर आवश्यक असते, तेव्हा हा प्रश्न विचारला जातो.

➤ अध्यक्ष/सभापती आणि संबंधित मंत्र्यांची परवानगी आवश्यक असते.

➤ या प्रश्नाचे उत्तर तोंडी दिले जाते.

➤ मंत्र्यांविरुद्ध खासगी सदस्यांनाही प्रश्न विचारता येतात (खाजगी विधेयक असल्यास).

➤ पेपरचा रंग: फिकट गुलाबी (Light Pink Paper)

ड) खाजगी सदस्यांना विचारले जाणारे प्रश्न (Question by Private Member)

✅️ अर्थ: हे प्रश्न सरकारी मंत्र्यांऐवजी इतर खासगी सदस्यांना विचारले जातात.

➤ पेपरचा रंग: पिवळा (Yellow Paper)

📘 महत्त्व:

➤ प्रश्नकाळ हा संसदेतील लोकशाही उत्तरदायित्वाचा सर्वात प्रभावी साधन मानला जातो.

➤ तो शासनाचे कामकाज पारदर्शक ठेवतो आणि मंत्र्यांना जबाबदार बनवतो.

महत्त्वाचे जागतिक निर्देशांक – 2025 (Exam Point of View)

 

1️⃣ मानव विकास निर्देशांक (HDI - 2025)

▪️ Theme: A matter of choice: People & possibilities in the age of AI

➤ भारताचा क्रमांक: 130 वा

➤ पहिले 4 देश: आइसलँड, नॉर्वे, स्वित्झर्लंड, डेन्मार्क

2️⃣ जागतिक असमानता निर्देशांक (GII - 2025) (Global Inequality Index)

▪️ भारताचा क्रमांक: 102 वा

3️⃣ जागतिक भूक निर्देशांक (Global Hunger Index - 2025)

▪️ भारताचा क्रमांक: 102 वा

4️⃣ जागतिक नवोन्मेष निर्देशांक (Global Innovation Index - 2025)

▪️ भारताचा क्रमांक: 38 वा (139 देशांत)

5️⃣ जागतिक आनंद अहवाल (World Happiness Report - 2025)

▪️ भारताचा क्रमांक: 118 वा

6️⃣ जागतिक शांतता निर्देशांक (Global Peace Index - 2025)

▪️ भारताचा क्रमांक: 115 वा

7️⃣ भ्रष्टाचार धारणा निर्देशांक (Corruption Perception Index - 2024)

▪️ भारताचा क्रमांक: 96 वा

8️⃣ शाश्वत विकास अहवाल (Sustainable Development Report - 2025)

▪️ संस्था: SDSN (Sustainable Development Solutions Network)

▪️ भारताचा क्रमांक: 99 वा

➤ पहिले 3 देश: फिनलंड, स्वीडन, डेन्मार्क

9️⃣ जागतिक लिंगभेद निर्देशांक (Global Gender Gap Report - 2025)

▪️ भारताचा क्रमांक: 131 वा

भूगर्भीय हालचाली व वलीकरण (Geological Movements and Folding)

१) पर्वत निर्माणकारी हालचाली (Orogenic Movements)

✅️ भूपृष्ठावर कार्य करणाऱ्या पर्वत निर्माणकारी हालचाली दोन प्रमुख प्रकारच्या असतात :

➤ संकोचीय हालचाल (Compressional movement) – या हालचालींमध्ये भूपृष्ठावर दाब निर्माण होतो, त्यामुळे खडकांचे थर एकमेकांकडे सरकतात व दुमडले जातात.

➤ तणावक हालचाल (Tensional movement) – या हालचालींमध्ये भूपृष्ठावर ताण निर्माण होतो, त्यामुळे खडकांचे थर एकमेकांपासून दूर जातात व भेगा पडतात.

२) संकोचीय हालचालींमुळे निर्माण होणाऱ्या प्रमुख संरचना:

✅️ ➤ सवलन (Warping) – पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर मृदू व संथ दाबामुळे वर-खाली वाकणे होते.

✅️ ➤ वलीकरण (Folding) – संकोचामुळे खडकांच्या थरांना वळ्या पडतात व पर्वतरचना निर्माण होते.

३) वलीकरण (Folding):

✅️ भूपृष्ठावरील संकोचीय हालचालींमुळे मृदू आणि अवसादी खडकांच्या थरांना वळ्या पडतात, त्याला वलीकरण असे म्हणतात.

✅️ या प्रक्रियेत खडकांच्या थरांना दाब पडल्याने ते तुटत नाहीत तर वाकतात.

✅️ वलीकरणामुळे अंतर्वल (Anticline) व बहिर्वल (Syncline) अशा संरचना तयार होतात.

४) वळ्यांचे प्रकार (Types of Folds):

1️⃣ साधारण / सम्मित वळण (Symmetrical Fold):

➤ दोन्ही भुजा समान उताराच्या असतात.

➤ वळणाच्या मध्यावर अक्ष रेषा उभी राहते.

2️⃣ असाधारण / असममित वळण (Asymmetrical Fold):

➤ वळ्याच्या दोन्ही भुजांचे उतार असमान असतात.

➤ एका बाजूचा उतार दुसऱ्यापेक्षा जास्त तीव्र असतो.

3️⃣ एकनत वळण (Monoclinal Fold):

➤ एक भुजा मंद उताराची तर दुसरी जवळपास लंबवत असते.

➤ साधारणतः एका दिशेने वाकलेला थर दिसतो.

4️⃣ सम्मयत वळण (Isoclinal Fold):

➤ दोन्ही भुजा एकाच दिशेने झुकलेल्या असतात व जवळपास समांतर होतात.

➤ खूप दाबाखाली हे वळण तयार होते.

5️⃣ परिवलित वळण (Recumbent Fold):

➤ वळ्याच्या भुजा इतक्या वाकतात की एक भुजा दुसऱ्यावर उलटते.

➤ वळ्याचे शीर्ष जवळपास समांतर दिसते.

6️⃣ पंख आकार वळण (Fan-shaped Fold):

➤ वळ्याच्या दोन्ही भुजांची उंची वाढत जाऊन वळण पंखासारखे दिसते.

➤ मध्यभाग खाली व बाजू उंच असतात.

7️⃣ विखंडीत वळण (Nappes Fold):

➤ खूप ताण पडल्याने वळणाची एक भुजा तुटते व दुसऱ्या भुजेवर सरकते.

➤ ही तुटलेली भुजा कधी दुसऱ्या खंडावर जाऊन स्थिरावते.

➤ अशा वळ्यांमुळे भूगर्भीय विस्थापन (displacement) मोठ्या प्रमाणात होते.

५) वलीकरणाचे भूगर्भीय महत्त्व:

✅️ ➤ पर्वतरचना निर्माण करण्यास कारणीभूत (उदा. हिमालय).

✅️ ➤ खनिजांचे, धातूंचे व जलस्रोतांचे स्थान निश्चित करण्यात मदत होते.

✅️ ➤ पृथ्वीच्या अंतर्गत बलांची दिशा व तीव्रता यांचे संकेत मिळतात.

✅️ ➤ भू-रचना विज्ञानात वलीकरण अभ्यास महत्त्वपूर्ण ठरतो.

नदी प्रवाहाचे प्रकार (Types of River Drainage / Flow)

१) अनुवर्ती प्रवाह (Consequent Stream)

➤ हा प्रवाह प्रदेशाच्या नैसर्गिक उतारानुसार वाहतो.

➤ पर्वतरांग, पठार किंवा भूभागाच्या उताराची दिशा ज्या दिशेने असेल, त्या दिशेनेच हा प्रवाह वाहतो.

➤ या प्रवाहाला ‘आनुषंगिक प्रवाह’ असेही म्हणतात.

➤ उदा. गंगा, गोदावरी, नर्मदा यांच्या काही उपनद्या.

२) परावर्ती प्रवाह (Subsequent Stream)

➤ हा प्रवाह मुख्य प्रवाहानंतर तयार होतो.

➤ तो मुख्य प्रवाहाला समांतर वाहतो आणि दऱ्यांमधून प्रवाहित होतो.

➤ भूपृष्ठाच्या मृदू थरांमध्ये क्षरण झाल्यामुळे अशा प्रवाहांची निर्मिती होते.

➤ उदा. यमुना (गंगेची उपनदी).

३) प्रत्यनुवर्ती प्रवाह (Obsequent Stream)

➤ हा प्रवाह मुख्य प्रवाहाच्या विरुद्ध दिशेने वाहतो.

➤ परंतु शेवटी तो मुख्य प्रवाहात मिळतो.

➤ भूगर्भीय उन्नतीनंतर किंवा उतार बदलल्याने असे प्रवाह निर्माण होतात.

➤ उदा. काही हिमालयीन उपनद्या ज्या उलट दिशेने वाहतात.

४) गुंफित प्रवाह (Braided Stream)

➤ प्रवाहात मोठ्या प्रमाणात गाळ, वाळू व गोटे असल्यास नदीचा प्रवाह विभागला जातो.

➤ अनेक लहान प्रवाह एकमेकांत गुंफल्यासारखे वाहतात.

➤ प्रवाहात बेटांसारखे गाळाचे भाग तयार होतात.

➤ उदा. ब्रह्मपुत्रा नदीचा काही भाग.

५) अननुवर्ती प्रवाह (Insequent Stream)

➤ या प्रवाहाचा दिशा, वाहण्याचा क्रम प्रदेशाच्या उताराशी किंवा भूपृष्ठाच्या रचनेशी जुळत नाही.

➤ भूभागातील स्थानिक क्षरण किंवा खडकांच्या वेगवेगळ्या प्रतिकारक्षमतेमुळे हा प्रवाह तयार होतो.

➤ हे प्रवाह अव्यवस्थित स्वरूपाचे असतात.

पंतप्रधानांचे कार्यालय (Prime Minister’s Office – PMO)

१) स्थापना :

➤ 1977 साली पंतप्रधानांचे कार्यालय (PMO) स्थापन झाले.

➤ सुरुवातीला याला Prime Minister’s Secretariat असे म्हणत असत; मोरारजी देसाई यांच्या काळात (1977) याचे नामकरण Prime Minister’s Office (PMO) असे करण्यात आले.

२) रचना आणि कार्यप्रणाली :

➤ हे कार्यालय म्हणजे भारताच्या पंतप्रधानांचे तात्काळ कर्मचारी वर्ग आणि सहाय्यक यंत्रणा आहे.

➤ यात विविध स्तरांवरील अधिकारी, सल्लागार, सचिव आणि सहाय्यक कर्मचारी यांचा समावेश असतो.

➤ PMO चे प्रशासकीय प्रमुख – पंतप्रधानांचे प्रधान सचिव (Principal Secretary to PM) असतात.

➤ सध्या या पदावर प्रमोद कुमार मिश्रा कार्यरत आहेत.

३) PMO अंतर्गत येणाऱ्या प्रमुख संस्था :

➤ Department of Atomic Energy (परमाणु ऊर्जा विभाग)

➤ Department of Space (अंतराळ विभाग)

➤ Performance Management Division (कामगिरी व्यवस्थापन विभाग)

➤ National Security Council (राष्ट्रीय सुरक्षा परिषद)

४) PMO ची मुख्य कार्यक्षेत्रे :

➤ पंतप्रधानांच्या वैयक्तिक लक्षाची आवश्यकता असलेल्या धोरणात्मक व प्रशासकीय बाबींचे व्यवस्थापन.

➤ केंद्र सरकारच्या विविध मंत्रालयांशी समन्वय राखणे.

➤ राष्ट्रीय सुरक्षा, परराष्ट्र धोरण, व केंद्र-राज्य संबंधातील महत्त्वाच्या विषयांवर पंतप्रधानांना सल्ला देणे.

५) PMO द्वारे हाताळल्या जाणाऱ्या प्रमुख बाबी :

1️⃣ संरक्षणविषयक महत्त्वाचे मुद्दे.

2️⃣ नागरी आणि संरक्षण क्षेत्रातील त्या बाबी, ज्या राष्ट्रपतींच्या मंजुरीशिवाय अमलात आणता येत नाहीत.

3️⃣ सर्व महत्त्वाचे धोरणात्मक (policy-related) निर्णय.

4️⃣ परदेशातील भारतीय मिशन प्रमुखांच्या नियुक्त्या आणि भारतामध्ये कार्यरत विदेशी मिशन प्रमुखांसाठी मंजुरी प्रस्ताव.

5️⃣ कॅबिनेट सचिवालयाशी संबंधित सर्व निर्णय, तसेच राज्य प्रशासकीय व केंद्रीय प्रशासकीय न्यायाधिकरण, UPSC, निवडणूक आयोग, वैधानिक व संवैधानिक समित्या यांच्या सदस्यांच्या नियुक्त्या.

6️⃣ भारतीय प्रशासकीय सेवा (IAS) आणि इतर नागरी सेवांच्या धोरणात्मक व प्रशासकीय सुधारणा विषयक निर्णय.

7️⃣ राज्यांसाठी पंतप्रधानांनी जाहीर केलेल्या विशेष आर्थिक पॅकेजचे निरीक्षण, तसेच त्यासंबंधित नियतकालिक अहवाल सादर करणे.

६) PMO चे महत्त्व :

➤ हे कार्यालय भारत सरकारचे प्रशासकीय व धोरणात्मक केंद्रबिंदू आहे.

➤ पंतप्रधानांना निर्णय घेण्यासाठी आवश्यक तांत्रिक, प्रशासकीय व राजनैतिक सहाय्य पुरवते.

➤ राष्ट्रीय धोरणनिर्मिती, अंमलबजावणी आणि आंतरराष्ट्रीय प्रतिनिधित्वात PMO चे योगदान अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

राजा राममोहन रॉय व ब्राम्हो समाज – भारतीय प्रबोधन युगाचे जनक

➊ मूलभूत माहिती व पार्श्वभूमी

➤ संपूर्ण नाव : राजा राममोहन रॉय

➤ जन्म : १७७२, राधानगर, हुगळी जिल्हा (पश्चिम बंगाल)

➤ वडील : रमाकांत रॉय | आई : तारिणीदेवी

➤ आजोबा : कृष्णचंद्र बंदोपाध्याय (बंगाल नबाबांच्या दरबारात अधिकारी)

➤ 'रॉय' ही पदवी नबाब दरबाराकडून सन्मान म्हणून देण्यात आली

➋ शिक्षण व भाषाशिक्षण

➤ १७८९ मध्ये अरबी व पर्शियन भाषा शिकण्यासाठी पाटणा येथे पाठवले

➤ नंतर बनारस येथे संस्कृत आणि हिंदू धर्मशास्त्रांचे शिक्षण

➤ १८०३ नंतर इंग्रजी शिकण्यास सुरुवात केली

➤ फारसी, बंगाली, हिंदी, संस्कृत, इंग्रजी, पर्शियन, हिब्रू या भाषांवर प्रभुत्व

➌ सामाजिक व धार्मिक सुधारणा कार्य

➤ १८०५ साली ईस्ट इंडिया कंपनीमध्ये नोकरी

➤ १८१५ मध्ये नोकरी सोडून ‘आत्मिया सभा’ ची स्थापना – वैचारिक चर्चेचे व्यासपीठ

➤ १८२८ मध्ये ‘ब्राम्हो समाज’ ची स्थापना – एकेश्वरवादावर आधारित समाज

➤ सती प्रथेविरुद्ध प्रयत्न –

  ➤ १८२९ मध्ये सतीप्रथा रद्द करण्यात यश

➤ विधवा पुनर्विवाहासाठी ब्रिटिश सरकारकडे सातत्याने प्रयत्न

➤ स्त्रीशिक्षण व स्त्री हक्कांचा पुरस्कार

➤ धार्मिक सहिष्णुता आणि सर्व धर्मांचा अभ्यास

➍ पत्रकारिता व साहित्य योगदान

➤ तुहफत-उल-मुव्वहिदीन (१८०३) – फारसीत एकेश्वरवादाचा पुरस्कार

➤ वेदांत ग्रंथ (१८१५) – शंकराचार्यांच्या भाष्यांचे बंगालीत भाषांतर

➤ उपनिषदांचे भाषांतर – ईश, केण, मुंडक, मांडूक्य

➤ संवाद कौमुदी (१८२१) – बंगाली साप्ताहिक

➤ मिरात-उल-अखबार (१८२२–१८३२) – फारसी साप्ताहिक

➤ इतर विषयांवरही पुस्तके : इतिहास, भूगोल, बंगाली व्याकरण

➎ शिक्षणासाठी योगदान

➤ १८२७ – डफ्यू हिअर यांच्यासह श्रीरामपूर विद्यालय स्थापन

➤ आधुनिक, वैज्ञानिक व स्त्री शिक्षणावर भर

➤ आत्मीय सभेत विविध विषयांवर चर्चासत्रे – द्वारकानाथ ठाकूर, प्रसन्नकुमार टांगरे, आनंदप्रसाद इत्यादींचा सहभाग

➏ इंग्लंडप्रवास व मृत्यू

➤ इंग्लंडमध्ये दिल्लीच्या बादशाहाचे दूत म्हणून गेले – ‘राजा’ किताब प्राप्त

➤ ब्रिटनच्या स्टेपलटन येथे १८३३ साली मृत्यू

➤ रवींद्रनाथ ठाकूर यांचे आजोबा द्वारकानाथ ठाकूर यांनी कलकत्त्यात समाधी बांधली

➐ ऐतिहासिक महत्त्व व गौरव

➤ भारताच्या सामाजिक सुधारणांचा पाया घालणारे व्यक्तिमत्त्व

➤ ‘भारतीय रेनेसॉन्स’ चे पितामह

➤ आधुनिक भारतातील सर्वांत पहिला जागरूक समाजसुधारक

➤ हिंदू धर्माचे आत्मपरीक्षण घडवून आणणारा क्रांतिकारक

काकोरी ट्रेन ॲक्शन (1925)

1.📍 ऐतिहासिक पार्श्वभूमी➤ उत्तर प्रदेश सरकारने या घटनेच्या नावात बदल करून "काकोरी ट्रेन लूट"ऐवजी "काकोरी ट्रेन ॲक्शन" असे केले आहे.

➤ ➤ यामागे उद्देश क्रांतिकारकांचे राष्ट्रवादी योगदान अधोरेखित करणे हा आहे.

2.📍 घटना व दिनांक

➤ 9 ऑगस्ट 1925 रोजी लखनऊजवळ काकोरी गावाजवळ उत्तर रेल्वे मार्गावर दरोडा टाकण्यात आला.

➤ ➤ या दरोड्याचा उद्देश सरकारकडून मिळणाऱ्या निधीचा वापर सशस्त्र क्रांतीसाठी करणे होता.

3.📍 सहभागी क्रांतिकारक

➤ राम प्रसाद बिस्मिल

➤ अशफाकुल्ला खान

➤ राजेंद्र लाहिरी

➤ ठाकूर रोशन सिंह

➤ ➤ या चौघांना 19 डिसेंबर 1927 रोजी फाशी देण्यात आली.

4.📍 दरोड्याचे नियोजन - हिंदुस्थान रिपब्लिकन असोसिएशन (HRA)

➤ HRA ची स्थापना राम प्रसाद बिस्मिल यांनी 1924 मध्ये केली.

➤ ➤ चौरी चौरा घटनेनंतर गांधीजींनी असहकार आंदोलन मागे घेतले. त्यामुळे हिंसक क्रांतीकडे तरुण वळले.

➤ पक्षाचे इतर प्रमुख सदस्य:

➤ ➤ सचिंद्रनाथ सन्याल

➤ ➤ जोगेशचंद्र चॅटर्जी (अनुशीलन समितीचे सदस्य)

5.📍 पक्षाचे विचारसरणी व उद्दिष्टे

➤ लाला हर दयाल यांच्या प्रेरणेतून पक्षाचा घटनात्मक मसुदा अलाहाबाद येथे तयार झाला.

➤ सचिंद्रनाथ सन्याल यांनी 'क्रांतिकारी' नावाचा जाहीरनामा लिहिला.

➤ ➤ उद्दिष्ट: ब्रिटीश सत्तेची उलथापालथ करून "फेडरल रिपब्लिक ऑफ द युनायटेड स्टेट्स ऑफ इंडिया" स्थापणे.

➤ ➤ सार्वत्रिक मताधिकाराची जोरदार मागणी करण्यात आली होती.

6.📍 पुढील सहभागी क्रांतिकारक व विस्तार

➤ 1924-25 मध्ये अनेक तरुण क्रांतिकारक पक्षात सामील झाले:

➤ ➤ भगतसिंग

➤ ➤ सुखदेव

➤ ➤ चंद्रशेखर आझाद

➤ पक्षाचे नाव पुढे "हिंदुस्थान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA)" असे ठेवण्यात आले.

7.📍 ऐतिहासिक महत्त्व व स्मरण

➤ काकोरी ॲक्शन ही घटना भारतीय क्रांतिकारी इतिहासातील मैलाचा दगड ठरली.

➤ ➤ ती एक सुसंघटित आणि धाडसी योजना होती, ज्यात क्रांतिकारकांनी ब्रिटिश सत्तेला थेट आव्हान दिले.

➤ या घटनेला आता 100 वर्ष होत चालली आहेत – त्यामुळे इतिहासातील या धाडसपूर्ण क्रांतीस पुन्हा उजाळा देणे गरजेचे आहे.

8.📍 शिकवण व प्रेरणा

➤ देशासाठी बलिदान, साहस, संघटन आणि विचारसरणी यांचे उत्तम उदाहरण.

➤ ➤ या क्रांतिकारकांनी जात, धर्म वा भाषा न पाहता एकत्र येऊन देशासाठी प्राण अर्पण केले.

➤ आधुनिक भारतात या क्रांतीचा आदर्श सामाजिक सलोखा, स्वाभिमान व जबाबदारीसाठी प्रेरणा ठरतो.

महत्त्वाच्या घटना सुधारणा

प्रश्न: पहिली संविधान सुधारणा कधी झाली?  

उत्तर: 1951 मध्ये

प्रश्न: 42 व्या सुधारणेस काय म्हणतात?  

उत्तर: लघु संविधान

प्रश्न: 44वी सुधारणा कोणत्या वर्षी झाला?  

उत्तर: 1978 मध्ये

प्रश्न: 73 वी सुधारणा कोणाशी संबंधित आहे?  

उत्तर: पंचायत राज व्यवस्थेशी

प्रश्न: 74 वी सुधारणा कोणाला लागू करते?  

उत्तर: नगर निकाय व्यवस्था

प्रश्न: 86 वी सुधारणा कोणत्या अधिकाराशी संबंधित आहे?  

उत्तर: 6-14 वर्षांच्या मुलांच्या शिक्षणाच्या अधिकाराशी

प्रश्न: 61 व्या सुधारणे मध्ये किमान मतदान वय काय केले?  

उत्तर: 18 वर्षे

प्रश्न: 52 वी सुधारणा कोणत्या विषयाशी संबंधित आहे?  

उत्तर: पक्षबदल कायदा

प्रश्न: 101 वी सुधारणा कोणाशी संबंधित आहे?  

उत्तर: GST लागू करणे

प्रश्न: 97 वी सुधारणा कोणाशी संबंधित आहे?  

उत्तर: सहकारी समित्यांशी

प्रश्न: 93 वी सुधारणा कोणाशी संबंधित आहे?  

उत्तर: खासगी संस्थांमध्ये आरक्षणाशी

प्रश्न: 104 वी सुधारणा कोणाशी संबंधित आहे?  

उत्तर: एंग्लो इंडियन आरक्षण समाप्त करणे

प्रश्न: 36 व्या सुधारणे मध्ये कोणते राज्य समाविष्ट आहे?  

उत्तर: सिक्कीम

प्रश्न: 17 वी सुधारणा कोणत्या यादीशी संबंधित आहे?  

उत्तर: 9वी अनुसूची

प्रश्न: 69 वी सुधारणा कोणाशी संबंधित आहे?

उत्तर: दिल्लीला राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र घोषित करणे

सिंधू नदी प्रणाली : प्रमुख नद्या व प्रकल्प

1) झेलम नदी

➤ उगम — काश्मीर, पीरपंजाल रांगा, शेषनाग तलावाजवळ

➤ प्राचीन नाव — वितस्ता

➤ काश्मीरमध्ये झेलम नदी वुलर सरोवरातून वाहते

➤ पाकिस्तानमध्ये जाऊन चिनाब नदीला मिळते

▪️किशनगंगा जलविद्युत प्रकल्प ⚡️

➤ झेलमची उपनदी किशनगंगा नदीवर (J&K)

➤ क्षमता — 330 MW

➤ प्रकल्पावर पाकिस्तानचा आक्षेप

2) चिनाब नदी

➤ उगम — बारा लाचा ला, चंद्र + भागा जलप्रवाह

➤ लांबी — 1180 किमी

➤ पाकिस्तानात प्रवेश केल्यानंतर झेलम व रावी नदी मिळतात

➤ पुढे पंचनद येथे सिंधूला मिळते

➤ प्राचीन नाव — असिकनी

▪️बागलिहार जलविद्युत प्रकल्प ⚡️

➤ चिनाब नदीवर — जम्मू व काश्मीर

➤ क्षमता — 900 MW

3) रावी नदी

➤ उगम — हिमाचल प्रदेश, कुलू जिल्हा, रोहतांग खिंडीजवळ

➤ लांबी — 725 किमी

➤ प्राचीन नाव — पारुष्णी

➤ पाकिस्तानातील रापूर येथे चिनाब नदीला मिळते

4) बियास नदी

➤ उगम — रोहतांग खिंडीच्या दक्षिणेला बियास कुंड

➤ लांबी — 460 किमी

➤ प्राचीन नाव — विपाशा

➤ पंजाबमधील हरिके येथे सतलज नदीला मिळते

5) सतलज नदी

➤ उगम — राकस सरोवर, तिबेट (चीन)

➤ लांबी — एकूण 1450 किमी • भारतातील 1050 किमी

➤ प्राचीन नाव — सतद्रू / सुतुद्री / शतुद्री

➤ तिबेटमध्ये लंगकेन झांगो नावाने ओळख

➤ ताशी गंगमार्गे हिमाचल → पंजाब प्रवेश

➤ पाकिस्तानातील मिथानकोट येथे सिंधू नदीला मिळते

▪️भाक्रा-नांगल बहुउद्देशीय प्रकल्प ⚡️

➤ सतलज नदीवर — पंजाब

➤ जलाशयाचे नाव — गोविंदसागर

भू-आकार (भूरूपे) निर्मिती प्रक्रिया

1) नदीद्वारे निर्माण होणारे भू-आकार

➤ नदीच्या क्षरण कार्यात पाणी चार प्रकारे कार्य करते –

➤ द्रविक क्रिया

➤ अपघर्षण

➤ संधर्षण क्रिया

➤ भक्षणक्रिया

▪️ क्षरण व निक्षेपणामुळे निर्माण होणारे भू-आकार –

➤ धावत्या तयार होणारे प्रवाहवैशिष्ट्य

➤ जलप्रपात / धबधबा

➤ अव्खात दरी

➤ घळई

➤ निदरी

➤ जलविभाजक

➤ नागमोड

➤ नालाकृती सरोवरे

➤ पूरमैदाने

➤ नदी तटमंच

➤ पूरतट

➤ त्रिभुज प्रदेश / डेल्टा

▪️ नदी खोर्‍यांचे प्रकार –

➤ विहंगपद प्रकार

➤ क्षीणोकार प्रकार

➤ धनुष्याकार प्रकार

➤ मैदानप्राय प्रकार

2) हिमनद्या (Glaciers) ❄️

▪️हिमनदीचे खणण कार्य (Erosional Landforms)

➤ हिमेरेषा

➤ हिमगव्हर

➤ श्रृंगे (Aretes)

➤ ‘U’ आकाराची दरी

➤ हिमानी सरोवरे

➤ हिमविदर

➤ लांबट्या/टांगत्या दऱ्या

➤ फियॉर्ड

▪️हिमनदीचे संचयन कार्य (Depositional Landforms)

➤ हिमोढ

➤ हिमानी गाळ

➤ हिमजलौढ निक्षेप

➤ तळ हिमोढ

➤ पार्श्व हिमोढ

➤ मध्य हिमोढ

➤ अंत्य हिमोढ

➤ हिमोढगिरी

➤ एस्कर

➤ कॅम्पस

➤ हिमाजलाढे मैदाने (Outwash plains)

3) वार्‍यामुळे निर्माण होणारे भू-आकार 🌬️

▪️वाऱ्याचे खणण कार्य (Erosional Work)

➤ अपवहन

➤ अपघर्षण

➤ संधर्षण

▪️ क्षरणामुळे तयार होणारे भूविशेष –

➤ भूछत्र खडक

➤ इन्सेलबर्ग

➤ यारदांग

➤ भूस्तंभ

➤ द्वीपगिरि

▪️वाऱ्याचे निक्षेपण कार्य

➤ वालुकागिरी (Dunes)

➤ लोएस क्षेत्र

4) कार्स्ट प्रदेशातील भूरूपे (Karst Landforms)

➤ चुनखडी प्रदेशातील क्षरण व विदलनामुळे निर्माण

▪️सामान्यतः येणारी कार्स्ट भूरूपे —

➤ चुनखडी गुहा

➤ स्टॅलेक्टाइट

➤ स्टॅलेग्माइट

➤ कार्स्ट दरी

➤ सिंकहोल

➤ उवाला

➤ ड्राय व्हॅली

5) सागरी लाटा / किनारी प्रक्रियेमुळे निर्माण होणारे भू-आकार 🌊

➤ सागरकिनारा — किनाररेषा — सागरतट

▪️सागरतटाचे प्रकार

➤ अग्रतट

➤ पश्चतट

▪️क्षरणामुळे तयार होणारे भूरूपकार

➤ विरखंडित सागररेषा

➤ कडा / चबुतरे (Cliffs)

➤ सागरकाठाची गुहा (Sea Caves)

➤ नैसर्गिक चिमणी (Blow Hole)

➤ प्रवेशद्वार (Archway)

➤ नैसर्गिक कमानी (Sea Arch)

➤ सागरी स्तंभ (Stacks)

▪️निक्षेपणामुळे तयार होणारे भू-आकार

➤ अपतट दांडा / वाळूचा दांडा (Spit)

➤ लगून

➤ पुळण (Beach)

➤ स्पीट

➤ हुक

➤ लूप

➤ टोमबोलो

आहारशास्त्र (Dietetics)

१) पोषणतत्त्वे

➤ अन्नातील रासायनिक घटक जे योग्य प्रमाणात घेतल्यास शरीराच्या सर्व क्रिया सुरळीत ठेवतात त्यांना पोषणतत्त्वे म्हणतात.

➤ समतोल आहारातील प्रमाण :

▪️ पिष्टमय पदार्थ – ५० ते ७०%

▪️ प्रथिने – १० ते १५%

▪️ स्निग्ध पदार्थ – २० ते ३५%

➤ प्रौढ व्यक्तीस साधारण २४०० कॅलरी ऊर्जा आवश्यक.

२) कर्बोदके / पिष्टमय पदार्थ (Carbohydrates) 🌾

➤ कार्बन + हायड्रोजन + ऑक्सिजन पासून बनलेली संयुगे.

➤ सामान्य सूत्र : Cₙ(H₂O)ₙ

➤ सर्वांत सोपे स्वरूप – ग्लुकोज (त्वरित ऊर्जा).

🔹️उदाहरणे :

➤ माल्टोज = ग्लुकोज + ग्लुकोज (बियामध्ये)

➤ लॅक्टोज = ग्लुकोज + गॅलॅक्टोज (दुधात)

➤ सुक्रोज = ग्लुकोज + फ्रुक्टोज (उसाच्या साखरेत)

➤ सेल्युलोज = ग्लुकोज + ग्लुकोज (वनस्पतींच्या सालीत)

➤ स्टार्च = तांदूळ, गहू, बटाटा इ.

🔹️कार्य :

➤ शरीराला ऊर्जा पुरवणे

➤ प्रथिनांची बचत करणे

➤ स्निग्ध पदार्थांचे पचन सुलभ करणे

➤ सेल्युलोजमुळे मलप्रवृत्ती सुधारते

३) प्रथिने (Proteins) 🧬

➤ कार्बन, हायड्रोजन, ऑक्सिजन आणि नायट्रोजनयुक्त संयुगे.

➤ प्रथिने = अमिनो आम्लांची साखळी (एकूण २० अमिनो आम्ले आवश्यक).

➤ क्रियाशील गट : अमिनो (–NH₂) व कार्बोक्झिल (–COOH).

🔹️स्रोत :

➤ डाळी, तेलबिया, मांस, अंडी

🔹️कार्य :

➤ शरीराची वाढ व झीज भरून काढणे

➤ एंझाइम्स, संप्रेरके, प्रतिपिंडे — सर्व प्रथिनांचेच बनलेले

४) स्निग्ध पदार्थ / मेद (Fats) 🧈

➤ कार्बन + हायड्रोजन + ऑक्सिजन, परंतु हायड्रोजनचे प्रमाण जास्त.

➤ ग्लिसेरॉल + स्निग्ध आम्ले = मेद.

🔹️स्रोत :

➤ तेलबिया, वनस्पती तूप, दूध, तूप, लोणी, मांस, कॉड लिव्हर ऑईल

🔹️कार्य :

➤ ऊर्जेचा अंतिम स्रोत

➤ जीवनसत्त्वांचे वाहक

➤ शरीराचे तापमान संतुलित ठेवणे

➤ अंतर्गत अवयवांचे संरक्षण

➤ अन्नाची चव व रुचि वाढवणे

महत्त्वाचे शास्त्रज्ञ

अ) ॲरिस्टॉटल –

➤ याला "जीवशास्त्राचा जनक" म्हणतात.

➤ त्याने वनस्पती व प्राण्यांचे निरीक्षण करून त्यांच्यातील कार्यक्षम भाग जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला.

➤ त्याने प्रथम प्राण्यांचे वर्गीकरण केले.

ब) थिओफ्रास्टस –

➤ याला "वनस्पतीशास्त्राचा जनक" म्हणतात.

➤ त्याने वनस्पतींच्या जुन्या वास्तव्यावरून (Habitat) आणि आकारावरून प्रथमच वर्गीकरण केले.

क) कार्ल लिनियस –

➤ याला "आधुनिक जीवशास्त्राचा जनक" म्हणतात.

➤ त्याने प्रथमच वनस्पती व प्राण्यांचे शास्त्रीय नामकरण केले.

➤ त्याने वनस्पती व प्राणी यांना नावे देण्याची द्विनाम पद्धती (Binomial Nomenclature) सुरू केली.

ड) क्युआयर –

➤ याला "जीवाश्म शास्त्राचा जनक" म्हणतात.

➤ त्याने प्राण्यांचे अस्थिमुळे साधर्म्य आहे व अस्तित्वात असलेल्या प्राण्यांच्या सांगाड्याच्या तुलनेत अभ्यास केला.

इ) शेलडेन व श्वान –

➤ यांनी "पेशी सिद्धांत" मांडला.

➤ प्रत्येक सजीवाचे शरीर पेशीपासून बनलेले असते.

➤ पेशींना आकार सर्व अवयवांत सारखा असतो.

➤ पेशीद्वारे अनुवांशिक गुण पुढच्या पिढीत संक्रमित केले जातात.

फ) ओपेरिन –

➤ यांनी "सजीवाच्या उत्पत्तीविषयीचा सिद्धांत" मांडला.

➤ चार अब्ज वर्षांपूर्वी पृथ्वीभोवती उष्ण वायू व धातूंचे बाष्प होते.

➤ हायड्रोजन अधिक क्रियाशील होता; त्याने कार्बन, नायट्रोजन, ऑक्सिजनशी अभिक्रियेतून मिथेन, अमोनिया, पाणी तयार झाले.

➤ ५०°C तापमानावर अल्कोहोल, ग्लिसरॉल, स्निग्ध आम्ल, अमिनो आम्ल, शर्करा, नायट्रोजनयुक्त पदार्थ निर्माण झाले.

➤ यांच्या संयोगातून प्रथिने, स्निग्ध पदार्थ व कर्बोदके तयार झाली.

➤ यांच्या एकत्रिकरणातून प्राथमिक अवस्थेतील पेशी तयार झाली.

➤ यालाच Chemosynthetic theory म्हणतात.

ग) जॉन लॅमार्क –

➤ याने "सजीवाच्या उत्क्रांतीविषयक सिद्धांत" मांडला.

▪️उपयोग-अनुपयोगी नियम:

➤ अवयवाचा अधिक वापर → विकास

➤ उपयोग न केल्यास → ऱ्हास

➤ उदा. जिराफाची मान लांब, सापाचे पाय नष्ट

▪️संपादित गुण:

➤ एका पिढीत मिळालेले गुण पुढील पिढीत संक्रमित होतात.

➤ हे तत्त्व उत्क्रांती पूर्णपणे स्पष्ट करू शकत नाही.

च) चार्ल्स डार्विन –

➤ याला "उत्क्रांतीवादाचा जनक" म्हणतात.

➤ १८५९ मध्ये Origin of Species लिहून "नैसर्गिक निवड सिद्धांत" मांडला.

▪️Struggle for Existence:

➤ सजीवाला अस्तित्वासाठी संघर्ष करावा लागतो.

▪️Survival of the Fittest:

➤ ज्याच्यात सक्षम गुणधर्म आहेत तोच टिकतो.

▪️Natural Selection:

➤ उपयुक्त गुण पुढील पिढीत जातात.

छ) ह्यूगो डी. व्ह्राईस –

➤ याने "उत्परिवर्तन सिद्धांत" मांडला.

➤ नवीन पिढीमध्ये अचानक बदल होणे = उत्परिवर्तन.

ज) जॉन ग्रेगर मेंडेल –

➤ याला "अनुवांशशास्त्राचा जनक" म्हणतात.

➤ १८६६ मध्ये संकरण प्रयोग केले.

➤ संकरित पिढीत प्रभावी गुण उतरतो.

➤ कमजोर गुण सुप्त राहतो व पुढील पिढीत व्यक्त होतो.

आधिवासातील जीवनपद्धती

1) सहजीवन (Symbiosis) 🤝

▪️दोन किंवा अधिक सजीव एकमेकांकडून फायदा घेऊन निर्माण करतात त्या घनिष्ठ संबंधांना सहजीवन म्हणतात.

🔹️उदाहरणे :

▪️लायकेन (दगडफूल)

➤ शैवाल + कवक यांचे सहजीवन.

➤ कवक पाणी व खनिजे पुरवतो; शैवाल अन्न तयार करून देतो.

▪️वाळवीतील ट्रायकॉनिंफा

➤ वाळवीला लाकूड पचविण्यास मदत.

➤ ट्रायकॉनिंफाला सुरक्षित आश्रय.

▪️शिंबीवर्गीय वनस्पती – रायझोबियम

➤ मुळांच्या गाठींमध्ये नायट्रोजन स्थिरीकरण.

➤ वनस्पतींना नायट्रोजनयुक्त संयुगे मिळतात.

▪️जलव्याल (Hydra) – Zoochlorella शैवाल

➤ शैवाल सूर्यप्रकाशातून अन्न देतो.

➤ Hydra संरक्षण व निवासस्थान प्रदान करते.

▪️बाभळीची झाडे – मुंग्या

➤ मुंग्यांना काट्यांमध्ये निवास व अन्न.

➤ मुंग्या झाडांचे संरक्षण करतात.

2) परजीवन (Parasitism) 

▪️एका सजीवाचा लाभ आणि दुसऱ्याचा तोटा होत असल्यास त्या संबंधाला परजीवन म्हणतात.

▪️तोटा होणारा → पोषिंदा (Host)

▪️फायदा घेणारा → परजीवी (Parasite)

🔹️उदाहरणे :

▪️तंबाखूवरील बंबाकू (Aphids)

➤ वनस्पतीचा रस पिऊन जगतात.

➤ वनस्पतीची वाढ कमी होते.

▪️अमरवेल (Cuscuta) – आंबा/कांचन

➤ हिरव्या रंगाचा अभाव; स्वतः अन्न तयार करू शकत नाही.

➤ पोषिंदाच्या वाहिनीतून रस शोषण.

▪️मानवी शरीरातील जंत (Roundworm इ.)

➤ अन्ननलिकेत राहून अन्न शोषून घेतात.

➤ रक्ताल्पता व पोषणतुटी निर्माण होऊ शकते.

काही महत्त्वाच्या नियुक्त्या सर्व परीक्षांसाठी

◈ सोनाली मिश्रा : रेल्वे संरक्षण दलाच्या पहिल्या महिला महासंचालक म्हणून नेमणूक. 

◈ डॉ.अजय कुमार : केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या अध्यक्षपदी नियुक्त. 

◈ भानू प्रताप शर्मा : वित्तीय सेवा संस्था ब्युरोचे  (FSIB) अध्यक्ष. 

◈ उमा कांजीलाल : इंदिरा गांधी राष्ट्रीय मुक्त विद्यापीठाच्या पहिल्या महिला कुलगुरू म्हणून नेमणूक. 

◈ अभिजात शेठ : राष्ट्रीय वैद्यकीय आयोगाच्या अध्यक्षपदी नेमणूक. 

◈ एस.महेंद्र देव : पंतप्रधानांच्या आर्थिक सल्लागार परिषदेचे अध्यक्ष. 

◈ ॲनालेना बेयरबॉक : संयुक्त राष्ट्र आमसभेच्या पुढील प्रमुख म्हणून निवड. 

◈ डॉ.जेनिफर सिमन्स : सुरिनामच्या पहिल्या महिला राष्ट्राध्यक्ष. 

◈ दीपक बागला : नीती आयोगाच्या अटल इनोवेशन मिशनचे संचालक म्हणून निवड. 

◈ साहिल किनी : रिझर्व्ह बँक इनोव्हेशन हबचे नवीन मुख्य कार्यकारी अधिकारी. 

◈ नितीन गुप्ता : राष्ट्रीय वित्तीय अहवाल प्राधिकरणाचे अध्यक्ष. 

◈ राजेश कुमार : महाराष्ट्राच्या मुख्य सचिवपदी. 

◈ क्रिस्टी कोव्हेंट्री : आंतरराष्ट्रीय ऑलिंपिक समितीच्या पहिल्या महिला आणि पहिल्या आफ्रिकन अध्यक्ष. 

◈ अनुराधा ठाकूर : आर्थिक व्यवहार विभागाच्या पहिल्या महिला सचिव. 

◈ संजोग गुप्ता : आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेचे (ICC) मुख्य कार्यकारी अधिकारी. 

◈ सुनील जयवंत कदम : सेबीचे कार्यकारी संचालक म्हणून नियुक्ती. 

◈ केशवन रामचंद्रन : भारतीय रिझर्व्ह बँकेने कार्यकारी संचालक म्हणून नियुक्ती.

ज्वालामुखींचे प्रकार (Types of Volcano Eruptions)

1️⃣ हवाईयन (Hawaiian) प्रकार

➤ शांतपणे उफाळणारा ज्वालामुखी — उध्वंसक नसतो.

➤ भेगीय (Fissure) स्वरूपाचा उद्रेक, लाव्हा कमी उंचीचा शंकू तयार करतो.

➤ लाव्हा आम्लारी (Acidic) स्वरूपाचा असतो.

➤ प्रवाही लाव्हामुळे विस्तीर्ण लाव्हा पठारे तयार होतात.

➤ उदाहरण : मौना लोआ (Mauna Loa), मौना केआ (Mauna Kea) — हवाई बेटे.

2️⃣ स्ट्रॉम्बोलीयन (Strombolian) प्रकार

➤ सतत लहान-लहान उद्रेक होत राहतात, त्यामुळे विध्वंस क्षमता कमी असते.

➤ लाव्हा शंकू मध्यम उंचीचा असतो.

➤ लाव्हा आम्लीय (Acidic) स्वरूपाचा असतो.

➤ उद्रेक वेगाने पण सातत्याने होतात — मध्यम तीव्रतेचे स्फोट.

➤ उदाहरण : स्ट्रॉम्बोली ज्वालामुखी (इटली).

3️⃣ वल्कॅनियन (Vulcanian) प्रकार

➤ काही काळ शांततेनंतर अचानक होणारा तीव्र उद्रेक.

➤ त्यामुळे विध्वंसक शक्ती जास्त असते.

➤ उंच लाव्हा शंकू तयार होतो.

➤ गडगडाटी (Noisy) उद्रेक — दाबाखालील लाव्हा भूगर्भातून बाहेर पडतो.

➤ मोठ्या प्रमाणात राख, धूर आणि वायू उत्सर्जन.

➤ उदाहरण : व्हल्कानो बेट (इटली).

4️⃣ पेलियन (Pelean) प्रकार

➤ सर्वाधिक विध्वंसक ज्वालामुखी प्रकार.

➤ अत्यंत आम्लीय (Highly Acidic) लाव्हा असतो.

➤ उंच आणि तीव्र लाव्हा शंकू तयार होतो.

➤ मोठ्या प्रमाणात उष्णता व ऊर्जा उत्सर्जित होते.

➤ राखेचे ढग व गरम वायू प्रवाह (Pyroclastic flows) दूरवर जातात.

➤ उदाहरण : माँट पेली (Mount Pelée), मार्टिनिक (West Indies).

लाव्हामुळे तयार होणारी भूरूपे (Landforms Formed by Lava)

1️⃣ भूअंतर्गत लाव्हा भूरूपे (Intrusive Volcanic Landforms)

✅️ ➤ लाव्हा जमिनीच्या आत थंड झाल्यावर तयार होणारी भूरूपे.

✅️ ➤ यामध्ये खालील रचना आढळतात –

  🔸 बॅथोलिथ (Batholith)

   ➤ पृथ्वीच्या गर्भात मोठ्या खोलीवर थंड झालेला प्रचंड लाव्हाचा थर.

   ➤ हे खडक पर्वताच्या पाया भागात आढळतात.

  🔸 डाईक (Dyke)

   ➤ लाव्हा भेगेतून वर येऊन थंड होतो व उभे स्तंभ तयार करतो.

   ➤ हे उभ्या भेगांमध्ये घुसलेले घनरूप खडकाचे थर असतात.

  🔸 सिल (Sill)

   ➤ लाव्हा आडव्या थरांमध्ये प्रवेश करून थंड झाल्यास तयार होणारे सपाट खडकाचे थर.

  🔸 लॅकॅालिथ (Laccolith)

   ➤ लाव्हा वरच्या थरांना उचलून त्याखाली थंड होऊन तयार झालेली गुमटाकार रचना.

   ➤ यामुळे वरचा प्रदेश थोडा उंच दिसतो.

  🔸 स्टॉक (Stock)

   ➤ बॅथोलिथपेक्षा आकाराने लहान, पण खोलवर तयार होणारी घनरचना.

2️⃣ बाह्य लाव्हा भूरूपे (Extrusive Volcanic Landforms)

✅️ ➤ लाव्हा जमिनीवर बाहेर पडून थंड झाल्यावर तयार होणारी भूरूपे.

✅️ ➤ यामध्ये खालील प्रकार येतात –

  🔸 कॅल्डेरा (Caldera)

   ➤ ज्वालामुखीचा स्फोट झाल्यानंतर त्याच्या मुखाचा भाग कोसळल्याने तयार झालेला मोठा खोल खड्डा.

  🔸 लाव्हा शंकू (Lava Cone)

   ➤ लाव्हा व राखेच्या थरांच्या साचण्याने तयार झालेली शंकूच्या आकाराची रचना.

  🔸 बेसॉल्ट मैदान (Basalt Plain)

   ➤ सतत लाव्हा वाहून आल्याने व थंड झाल्याने तयार झालेली सपाट काळ्या दगडांची मैदानं.

  🔸 पठार (Plateau)

   ➤ लाव्हाच्या अनेक थरांच्या थंड होण्याने तयार झालेली उंच व सपाट भूप्रदेशाची रचना.

   ➤ उदाहरण: दख्खन पठार (Deccan Plateau) — भारतातील सर्वात प्रसिद्ध लाव्हा पठार.

राज्य धोरणाची मार्गदर्शक तत्वे (DPSP)

कलम 36: 

व्याख्या "राज्य" ची व्याख्या (संविधानाच्या भाग 3 प्रमाणे).

कलम 37: 

अंमलबजावणी DPSP कायदेशीररित्या बंधनकारक नसली, तरी शासनासाठी मूलभूत आहेत.

कलम 38: 

सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय न्याय प्रस्थापित करणे, असमानता कमी करणे.

कलम 39: 

आर्थिक तत्त्वेसमान उपजीविकेची साधने, संपत्तीचे समान वितरण, लिंग समता, कामगार आणि बालकांचे शोषण टाळणे.

कलम 39A: 

मोफत कायदेशीर सहाय्य आर्थिक कमतरतेमुळे कोणालाही न्याय नाकारला जाऊ नये.

कलम 40: 

ग्रामपंचायतींची स्थापना ग्रामपंचायतींच्या माध्यमातून ग्रामीण स्वराज्याला प्रोत्साहन.

कलम 41:

काम, शिक्षण आणि सामाजिक सहाय्यकाम, शिक्षण आणि बेरोजगारी, वृद्धापकाळ, अपंगत्व यामध्ये सहाय्य प्रदान करणे.

कलम 42: 

कामगारांचे संरक्षण कामाच्या न्याय्य आणि मानवीय परिस्थिती, प्रसूती लाभ सुनिश्चित करणे.

कलम 43: 

कामगारांना योग्य वेतन आणि जीवनमान सुनिश्चित करणे; कुटीर उद्योगांना प्रोत्साहन.

कलम 43A: 

कामगारांचा व्यवस्थापनात सहभाग उद्योगांच्या व्यवस्थापनात कामगारांचा सहभाग सुनिश्चित करणे.

कलम 44:

एकसमान नागरी कायदा सर्व नागरिकांसाठी एकसमान नागरी कायदा लागू करणे.

कलम 45: 

बालकांचे शिक्षण 14 वर्षांखालील मुलांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण देणे.

कलम 46:

मागासवर्गीयांचे संरक्षण अनुसूचित जाती, जमाती आणि इतर मागासवर्गीयांचे शैक्षणिक, आर्थिक हितांचे संरक्षण.

कलम 47: 

आरोग्य आणि जीवनमान पोषण, जीवनमान आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारणे; दारूबंदीला प्रोत्साहन.

कलम 48: 

कृषी आणि पशुसंवर्धन शेती आणि पशुसंवर्धनाचे आधुनिकीकरण; गायींचे संरक्षण.

कलम 48A: 

पर्यावरण संरक्षण , जंगल आणि वन्यजीवांचे संरक्षण आणि सुधारणा.

कलम 49: 

राष्ट्रीय स्मारकांचे संरक्षण ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वाच्या स्मारकांचे संरक्षण.

कलम 50:

न्यायपाल आणि कार्यपाल यांचे विभक्तीकरण लोकसेवा व्यवस्थेत न्यायपाल आणि कार्यपाल यांचे विभक्तीकरण.

कलम 51: 

आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सहकार्य आंतरराष्ट्रीय शांतता, मैत्री आणि कायद्याचा आदर वाढवणे.

➖️➖️➖️➖️➖️➖️➖️➖️

भारतातील क्रांतिकारी चळवळी: महत्त्वाचे टप्पे (१८७९ – १९१९)

1.🚩 बंगालमधील क्रांतिकारी चळवळ

➤ प्रारंभ (१९०२)

  ➡️ छोट्या क्रांतिकारी गटांची स्थापना — मिदनापूर व कलकत्ता येथील अनुशीलन समिती (प्रमथनाथ मित्र, पुलिन बिहारी दास, बारिंद्रकुमार घोष).

➤ प्रचाराची साधने

  ➡️ १९०६ पासून युगांतर हे क्रांतिकारी साप्ताहिक सुरू झाले.

  ➡️ १९०५–०६ पर्यंत संध्या व युगांतर यांसारख्या वृत्तपत्रांनी क्रांतिकारी दहशतवादाचा पुरस्कार केला.

➤ महत्त्वाच्या घटना

  ➡️ १९०७ — पूर्व बंगालच्या माजी लेफ्टनंट गव्हर्नरवर हल्ल्याचा प्रयत्न.

  ➡️ १९०८ — प्रफुल्ल चाकी व खुदीराम बोस यांनी मुझफ्फरपूरचे मॅजिस्ट्रेट किंग्जफोर्ड यांना ठार मारण्याचा प्रयत्न केला. खुदीराम बोस यांना फाशी, प्रफुल्ल चाकी यांनी आत्महत्या केली.

  ➡️ १९०८ — अलिपूर बॉम्ब कट प्रकरण : अरविंद घोष, बारिंद्र घोष व इतरांवर खटला.

  ➡️ १९०८ — बऱ्हा डकैती : ढाका अनुशीलनने सरकारी खजिना लुटण्याचा प्रयत्न.

  ➡️ १९१२ — दिल्ली कट : रासबिहारी बोस व सचिन सन्याल यांनी व्हाईसरॉय हार्डिंग यांच्या मिरवणुकीवर बॉम्ब फेकला.

  ➡️ पहिले महायुद्ध (१९१४–१९१८) : जतीन दास व युगांतर गट जर्मन कटात सामील — जर्मनीच्या मदतीने सशस्त्र क्रांतीचा प्रयत्न (अयशस्वी).

2.🦁 महाराष्ट्रातील क्रांतिकारी चळवळ

➤ आद्य क्रांतिकारक

  ➡️ १८७९ — वासुदेव बळवंत फडके यांनी रामोशी शेतकरी व गरीब लोकांना एकत्र करून ब्रिटिशांविरुद्ध सशस्त्र बंड पुकारले. (भारताचा आद्य सशस्त्र क्रांतिकारी उठाव).

➤ जनजागृती

  ➡️ १८९० चे दशक — लोकमान्य टिळक यांनी शिवाजी व गणपती उत्सवांद्वारे तरुणांमध्ये जहाल विचार व देशभक्ती निर्माण केली.

  ➡️ केसरी व मराठा या नियतकालिकांद्वारे ब्रिटिशविरोधी विचारांचा प्रसार.

➤ चाफेकर बंधू

  ➡️ १८९७ — प्लेग कमिशनर रँड व ले. आयर्स्ट यांची पुण्यात चाफेकर बंधूंनी (दामोदर, बाळकृष्ण, वासुदेव) हत्या केली. (भारताच्या राजकीय हत्येचे पहिले मोठे क्रांतिकारी कृत्य).

➤ सावरकर आणि अभिनव भारत

  ➡️ १८९९ — विनायक व गणेश सावरकर यांनी मित्र मेळा या गुप्त संस्थेची स्थापना.

  ➡️ १९०४ — मित्र मेळा → अभिनव भारत संघटनेत रूपांतर.

  ➡️ १९०९ — नाशिक कट खटला : अनंत कान्हेरे यांनी जिल्हाधिकारी जॅक्सन यांची हत्या केली.

3.⚔️ पंजाबमधील क्रांतिकारी चळवळ

➤ नेतृत्व आणि प्रचार

  ➡️ लाला लजपत राय, सरदार अजित सिंग, आगा हैदर सय्यद हैदर रझा, भाई परमानंद, लालाचंद ‘फलक’, सुफी अंबाप्रसाद इ. नेत्यांनी ब्रिटिशांविरुद्ध चळवळ चालवली.

  ➡️ सरदार अजित सिंग यांनी भारत माता सोसायटी ची स्थापना केली.

  ➡️ लाला लजपत राय यांचे पंजाबी व अजित सिंग यांचे भारत माता वृत्तपत्रे क्रांतिकारक विचारांचे प्रसारक.

➤ महत्त्वाची घटना

  ➡️ गदर चळवळ (१९१३) : लाला हरदयाल यांनी अमेरिकेतील सॅन फ्रान्सिस्को येथे स्थापना केली. उद्देश — ब्रिटिश राजवट उलथविण्यासाठी जगभरातील भारतीयांना एकत्र आणणे.

  ➡️ पहिल्या महायुद्धादरम्यान पंजाबातील क्रांतिकारकांचा क्रांतीचा प्रयत्न.

  ➡️ रासबिहारी बोस यांनी उत्तर भारतातील अनेक क्रांतिकारी कारवायांत पडद्यामागून नेतृत्व केले.

वनस्पतींचे वर्गीकरण

##  मुख्य प्रकार दोन  :

अ) अबीजपत्री (Cryptogamae) 

ब)  बीजपत्री  ( Phanerogame)

--------------=========---------------

अ) अबीजपत्री (Cryptogamae)::

- हे अपुष्प वनस्पती असून यांना बिया येत नाहीत.

-  यांचे तीन विभागात विभाजन करण्यात येते..

1) थॅलोफायटा  ( Thalophyta ) ::

- 'शैवाळाचा विभाग'

- मूळ, खोड, पाने नसतात.

- पाण्यात वाढतात.

* उदाहरण := 

- शैवाळ :: स्पायरोगायरा, कारा, युलोथ्रीक्स,जेलेडीयम, क्लोरेल्ला, कोंड्रस, बट्राकोस्पर्मम.

---------------------------------------------------

2) ब्रायोफायटा ( Bryophyta ) ::

- मुळांऐवजी मुलाभ (Rhuzoid ) असतात. जे वनस्पतींना आधार देतात व अवशोषण करतात.

- उभयचर वनस्पती म्हणून ओळख.

* वर्गीकरण 2 गट ::

i) लिव्हरवार्टस ( हिपॅटेसी )::  

- साधे ब्रायोफायटा

* उदाहरण :: 

रिक्सीया, मर्केन्शीया, पेलीया, लेज्यूनिआ.

ii)माँसेस (मुस्सी ) ::

- प्रगत ब्रायोफायटा

* उदाहरण ::

फ्युनारिया, पॉलीट्रायकम 

--------------------------------------------------

3) टेरिडोफायटा ( Pteridophyta) ::

- अबीजपत्री वर्गातील सर्वात प्रगत व पहिली संवहनी संस्था.

- खरी मुळे, पाने व खोड असलेल्या वनस्पती.

- विकसित वनस्पती

* उदाहरण ::

सिलोटम, इकवीसॅटम, मारसेलिया, नेरीस, ऑडिएन्टम, नेचे, लायकोपोडीअम,

सिलॅजिनेला.

----------------==--------==-----------------

ब) बीजपत्री ( Phanerogamae ) ::

- या बिया येणाऱ्या वनस्पती.

* 2 गटात वर्गीकरण ::

i) अनावृत्तबीजी (Gymnosperms) ::

   - बीयांची निर्मिती होते पण त्या फळामध्ये बंदिस्त नसतात.

- म्हणजे यांना फळे येत नाहीत.

* उदाहरणे ::

पायनस (देवदर), सायकस,पिसिया (ख्रिसमस ट्री ), गिन्कगो बायलोबा.

ii)आवृत्तबीजी वनस्पती ( Angiosperms) :: 

- बिया फळामंध्ये बंदिस्त असतात यांना फळे येतात.

** 2 प्रकार :: 

a) एकबीजपत्री ( monocotyledonous ) ::

- एकाच दलाचे बीज.

* उदाहरणे :: 

कांदा, केळी, बांबू, लसूण, तांदूळ, मका, ज्वारी, गहू.

b) द्विबीजपत्री (Dicotyledonous ) :: 

- दोन दलाचे बीज.

*  उदाहरणे ::

आंबा, पिंपळ, मोहरी,सूर्यफूल, शेंगदाणा.

बहुमताचे प्रकार आणि वापर

 

▪️ साधे बहुमत

▪️ पूर्ण बहुमत

▪️ प्रभावी बहुमत

▪️ विशेष बहुमत

▪️ विशेष बहुमत + साध्या बहुमताने 50% राज्यांची मान्यता

1) साधे बहुमत (Simple Majority)

✅ स्पष्टीकरण :

▪️ उपस्थित आणि मतदान करणाऱ्या सदस्यांपैकी 50% पेक्षा जास्त (50% + 1) असे बहुमत संदर्भित करते.

▪️ कार्यशील बहुमत म्हणून देखील साधे बहुमत ओळखले जाते.

💥 उदाहरण :

→ लोकसभेतील सदस्य संख्या : 545

→ अनुपस्थित सदस्य : 45

→ मतदान न करणारे : 100

→ म्हणजे उपस्थित व मतदान करणारे : 400

→ 400 च्या 50% पेक्षा जास्त म्हणजे 200 + 1

→ तर लोकसभेतील साधे बहुमत असेल : 201

✅ वापर / उपयोग :

सर्वसाधारण धन/वित्त विधेयक पारित करण्यासाठी

अविश्वास प्रस्ताव / विश्वास प्रस्ताव / निंदाव्यंजक प्रस्ताव / स्थगन प्रस्ताव पारित करण्यासाठी

उपराष्ट्रपतींना पदावरून दूर करण्यासाठी लोकसभेत

आर्थिक आणीबाणी लागू करण्यासाठी

राष्ट्रपती राजवट लागू करण्यासाठी

कलम 2 व 3 नुसार नवीन राज्य निर्मिती

संसदेत विधापरिषद निर्मिती / नष्ट करण्यासाठी

2) सर्वकष बहुमत / पूर्ण बहुमत (Absolute Majority)

✅ स्पष्टीकरण :

▪️ सदनाच्या एकूण सदस्य संख्येपैकी 50% पेक्षा जास्त सर्वंकष बहुमत संदर्भित करते.

💥 उदाहरण :

→ लोकसभा सदस्य संख्या : 545

→ तर लोकसभेतील सर्वंकष बहुमत : 545 च्या 50% + 1 = 273

✅ वापर / उपयोग :

सर्वंकष बहुमताचा वापर केंद्र आणि राज्य सदनांमध्ये सहसा होत नाही.

परंतु केंद्र किंवा राज्य सरकारे स्थापनेवेळी या बहुमताचा वापर होतो. (सर्वसाधारण निवडणुकांनंतर)

3) प्रभावी बहुमत (Effective Majority)

✅ स्पष्टीकरण :

▪️ सदनाच्या सदस्य संख्येच्या (रिक्त जागा वगळता) 50% पेक्षा जास्त (50% + 1) संख्या प्रभावी बहुमत संदर्भित करते.

▪️ 50% of the effective strength of the house

▪️ When Indian Constitution mentions "All the then member" that refers to the effective majority.

💥 उदाहरण :

→ लोकसभा सदस्य संख्या : 545

→ रिक्त जागा : 45

→ म्हणजे त्यावेळी सदनाची कार्यक्षम संख्या : 500

→ प्रभावी बहुमत : 500 च्या 50% + 1 = 251

✅ वापर / उपयोग :

उपराष्ट्रतींना पदावरून दूर करण्यासाठी राज्यसभेत वापर (कलम 67b)

लोकसभेचे अध्यक्ष व उपाध्यक्ष यांना पदावरून दूर करणे

राज्य विधानसभेचे व विधान परिषदेचे अध्यक्ष व उपाध्यक्ष यांना पदावरून दूर करणे

4) विशेष बहुमत (Special Majority)

💥 साधे बहुमत, सर्वंकष बहुमत, प्रभावी बहुमत या व्यतिरिक्त असलेले बहुमत हे विशेष बहुमत प्रकारात येईल.

✅ विशेष बहुमताचे 4 प्रकार आहेत :

💥 प्रकार 1 : कलम 249 नुसार विशेष बहुमत

▪️ सदनातील उपस्थित व मतदान करणाऱ्या सदस्यांच्या 2/3 बहुमत

🔸 उदाहरण :

→ राज्यसभा सदस्यसंख्या : 245

→ फक्त 150 सदस्य उपस्थित व मतदान करणारे

→ तर विशेष बहुमत लागेल : 101

✅ वापर / उपयोग :

👉 राज्यसूचीतील विषयांवर कायदा करण्याचा संसदेला अधिकार प्रदान करण्यासाठी

💥 प्रकार 2 : कलम 368 नुसार विशेष बहुमत

▪️ सदनातील एकूण सदस्य संख्येच्या बहुमताने (50% + 1) आणि उपस्थित व मतदान करणाऱ्या सदस्यांच्या 2/3 बहुमताने संमत

💥 उदाहरण :

→ लोकसभा सदस्य संख्या : 545

→ एकूण बहुमत (50% + 1) = 273

→ उपस्थित व मतदान करणारे : 500

→ त्यांचे 2/3 = 334

✅ वापर / उपयोग :

घटनादुरुस्ती विधेयके पारित करण्यासाठी

सर्वोच्च व उच्च न्यायालयातील न्यायाधीशांना पदावरून दूर करणे

महालेखापरीक्षक आणि मुख्य निवडणूक आयुक्त यांना पदावरून दूर करणे

राष्ट्रीय आणीबाणीस मान्यता देण्यासाठी दोन्ही गृहात

❇️ विशेष बहुमताचे उर्वरित 2 प्रकार :

💥 प्रकार 3 : कलम 368 नुसार विशेष बहुमत + साध्या बहुमताने 50% राज्यांची मान्यता

▪️ प्रकार 2 नुसार विशेष बहुमत + निम्म्यापेक्षा जास्त राज्यांच्या विधानसभांतील साध्या बहुमताने विधेयक पारित

👉 उदाहरण :

→ प्रकार 2 नुसार विशेष बहुमत

→ 28 राज्यांपैकी 50% + 1 म्हणजे 15 राज्यांची मान्यता

✅ वापर / उपयोग :

संघराज्यीय संरचनेतील बदल होत असलेल्या घटनादुरुस्तीसाठी

उच्च न्यायालयातील न्यायाधीशांचे स्थान

National Judicial Appointment Commission (NJAC) ही या प्रकारातील दुरुस्तीचे उदाहरण

💥 प्रकार 4 : कलम 61 नुसार विशेष बहुमत

▪️ सदस्यांच्या एकूण संख्येच्या 2/3 बहुमताने

→ लोकसभा : 545 च्या 2/3 = 364 मते

→ राज्यसभा : 245 च्या 2/3 = 164 मते

✅ वापर / उपयोग :

👉 राष्ट्रपतींवरील महाभियोगावेळी हे बहुमत लागते.

रिओ परिषद

🌍 रिओ परिषद व पर्यावरणाशी संबंधित करार

🔹️जागतिक स्तरावर कायद्याच्या शासन विकासासाठी, मार्गदर्शन करण्यासाठी जागतिक आराखडा ठरला.

महिला सक्षमीकरण, स्थानिक शासन व बिगर सरकारी संघटनांना यावर भर देतो.

पर्यावरण बचाव, वनसंवर्धन

क) कायदे आणि करार

रिओ परिषदेने यांच्याशी संबंधित ३ कायदेशीर व बंधनकारक करार मांडण्यात आले :

1️⃣ जैविक विविधता अभिसंधी (Convention on Biological Diversity)

➤ सदस्य : १९६

➤ अंमलात : २९ डिसेंबर १९९३

➤ उद्दिष्टे :

▪ जैविक विविधता घटकांचा शाश्वत वापर करणे

▪ उत्कोनीय सोतांचा लाभ न्यायपूर्ण देणे

2️⃣ संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण बदलावरील अभिसंधी चौकट (UNFCCC – United Nations Framework Convention on Climate Change)

➤ सदस्य : १९७

➤ अंमलात : २१ मार्च १९९४

➤ उद्दिष्ट :

▪ वातावरणातील हरितगृह वायूंचे (GHG) प्रमाण पर्यावरणाला घातक ठरेल एवढ्या स्तरापेक्षा कमी ठेवणे

3️⃣ संयुक्त राष्ट्रसंघ वाळवंटीकरण प्रतिबंध अभिसंधी (UNCCD – United Nations Convention to Combat Desertification)

➤ सदस्य : १९७

➤ अंमलात : २६ डिसेंबर १९९६

➤ उद्दिष्टे :

▪ वाळवंटीकरण रोखणे

▪ दुष्काळग्रस्तांसाठी लागवडीस प्रोत्साहन देणे

▪ दुर्भिक्षकाळासाठी लागवडीस सहाय्य करणे

🔹️स्पष्टीकरण

➤ १९७२ ची UNEP आणि ब्रुटलँड आयोगाच्या शिफारशीने प्रेरित होऊन १९९२ ला ब्राझीलमधील रिओ डी जानेरो या शहरात पहिली वसुंधरा परिषद भरली. तिलाच रिओ परिषद म्हणतात.

➤ या परिषदेचे शीर्षक होते :

🔹️संयुक्त राष्ट्राची पर्यावरण व विकास परिषद (UNCED – United Nations Conference on Environment & Development)

➤ या परिषदेने ३ आराखडे बनविले :

अ) रिओ घोषणापत्र

▪ विविध देशांच्या आणि समाजाच्या सहकार्याने नवीन आणि समान न्याय देणारी जागतिक भागीदारी निर्माण करण्याची घोषणा करण्यात आली.

ब) अजेंडा २१

▪ जून १९९२ ला हा करार संमत झाला.

▪ शाश्वत विकासासाठी आंतरव्यवस्थांना स्थानिक, राष्ट्रीय व प्रादेशिक सहकार्यात कृती आराखडा बनविणे.

४७ वी आसियान शिखर परिषद – मलेशिया (२६ ते २८ ऑक्टोबर २०२५)

१. प्रमुख वैशिष्ट्ये

➤ ४७ वी आसियान शिखर परिषद आणि २२ वी आसियान-भारत शिखर परिषद मलेशियामध्ये आयोजित.

➤ भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी या परिषदेत व्हर्च्युअल पद्धतीने सहभाग नोंदवला.

➤ मलेशियाचे पंतप्रधान अन्वर इब्राहिम हे यजमान.

➤ आसियान देशांसह अमेरिका, चीन, जपान, दक्षिण कोरिया व अन्य प्रमुख भागीदार देशांच्या नेत्यांचा सहभाग.

२. भारताशी संबंधित महत्त्वपूर्ण घोषणा 🇮🇳

➤ नरेंद्र मोदी यांनी २०२६ हे वर्ष "आसियान–भारत सागरी सहकार्य वर्ष" म्हणून साजरे करण्याची घोषणा केली.

३. २०२५ च्या शिखर परिषदेची थीम

➤ "समावेशकता आणि शाश्वतता" (Inclusivity and Sustainability)

४. नवीन सदस्य देशाचा समावेश

➤ २६ ऑक्टोबर २०२५ रोजी तिमोर-लेस्टे (Timor-Leste) ला आसियानचा नवीनतम सदस्य म्हणून अधिकृत मान्यता.

➤ त्यामुळे आसियान समूहात आता एकूण ११ देशांचा समावेश झाला.

५. आसियानचे सदस्य देश (२०२५ नुसार)

➤ ब्रुनेई

➤ कंबोडिया

➤ इंडोनेशिया

➤ लाओस

➤ मलेशिया

➤ म्यानमार

➤ फिलीपिन्स

➤ सिंगापूर

➤ थायलंड

➤ व्हिएतनाम

➤ तिमोर-लेस्टे (नवीन सदस्य)

६. अध्यक्षपदाचे तपशील

➤ २०२५: मलेशिया

➤ २०२६: फिलीपिन्स

७. परिषदेचे महत्त्व

➤ आसियान क्षेत्रातील सागरी सुरक्षा, आर्थिक सहकार्य आणि शाश्वत विकास या विषयांवर भर.

➤ भारत-आसियान संबंध अधिक दृढ करण्यासाठी सागरी भागीदारी आणि डिजिटल कनेक्टिव्हिटी या विषयांवर विशेष लक्ष.

चालू घडामोडी :- 28 ऑक्टोबर 2025

◆ रस्त्यांवरील खड्डे आणि खुल्या मॅनहोल्समुळे जीव गमवावा लागल्यास अशा प्रकरणात मृत व्यक्तीच्या वारसांना 6 लाख रुपये, तर अपघातात जखमी झालेल्यांना 50 हजार ते 2.5 लाख रुपयांपर्यंत नुकसानभरपाई देण्याचे आदेश मुंबई उच्च न्यायालयाने दिले आहेत.

◆ भारत पहिल्यांदाच आशिया पॅसिफिक अपघात तपास गट (APAC-AIG) बैठकीचे आणि कार्यशाळेचे आयोजन करत आहे. 

◆ भारतीय वेटलिफ्टर प्रितीस्मिता भोईने बहरीनमधील आशियाई युवा क्रीडा स्पर्धा 2025 मध्ये मुलींच्या 44 किलो वजनी गटात सुवर्णपदक जिंकले आहे.

◆ बंगालच्या उपसागरात निर्माण होणाऱ्या चक्रीवादळाला 'मोंथा' असे नाव थायलंड देशाने दिले आहे. 

◆ प्रसिद्ध अभिनेते सतीश शाह यांचे वयाच्या 74 व्या वर्षी मुंबईतील हिंदुजा रुग्णालयात निधन झाले.

◆ दरवर्षी जागतिक स्ट्रोक दिन 29 ऑक्टोबर रोजी साजरा केला जातो.

◆ 20 ऑक्टोबर ते 26 ऑक्टोबर दरम्यान संयुक्त राष्ट्र सप्ताह साजरा करण्यात येतो.

◆ कॅथरीन कॉनोली यांची आयर्लंडच्या राष्ट्रपती म्हणून नियुक्ती करण्यात आली आहे.

◆ माजी न्यायमूर्ती रंजना देसाई यांची आठव्या वेतन आयोगाच्या अध्यक्षपदी नियुक्ती झाली आहे.

◆ हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड (HAL) आणि रशियन कंपनी युनायटेड एअरक्राफ्ट कॉर्पोरेशन (UAC) ने मॉस्को येथे सुखोई सुपरजेट SJ-100 या, नागरी विमानाच्या निर्मितीसाठी सामंजस्य करारावर (MoU) स्वाक्षरी केली. 

◆ हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड (HAL) ही एक भारतीय सार्वजनिक क्षेत्रातील एरोस्पेस आणि संरक्षण कंपनी आहे ज्याचे मुख्यालय बेंगळुरू येथे आहे.

◆ जागतिक पोलिओ दिन 2025 ची थीम "पोलिओ संपवा: प्रत्येक मूल, प्रत्येक लसीकरण, सर्वत्र" (End Polio: Every child, every immunization, everywhere) ही आहे.

◆ जागतिक पोलिओ दिन 2024 ची थीम "प्रत्येक मुलापर्यंत पोहोचण्याचे जागतिक ध्येय" ही होती.

चालू घडामोडी :- 27 ऑक्टोबर 2025

◆ अरुणांक प्रकल्प सीमा रस्ते संघटना (BRO) या संस्थेचा उपक्रम आहे.

◆ भारताने 2025 मध्ये पाकिस्तानच्या पश्चिम सीमेवर त्रिसेवा युद्धाभ्यास 'त्रिशूल' सुरू केला आहे. [या युद्धाभ्यासात लष्कर, नौदल आणि 

हवाई दल सहभागी आहेत.]

◆ भारतीय तटरक्षक दलाने (ICG) ICGS अजित आणि ICGS अपराजित या अत्याधुनिक फास्ट पेट्रोल व्हेसल्स 24 ऑक्टोबर 2025 रोजी गोवा शिपयार्ड लिमिटेडमध्ये (GSL) जलावतरण करण्यात आल्या आहेत.

◆ भारतीय स्टेट बँकेला (SBI) न्यूयॉर्कस्थित ग्लोबल फायनान्स कडून 'World's Best Consumer Bank 2025' आणि 'Best Bank in India 2025' हे दोन पुरस्कार प्राप्त झाले आहेत.

◆ संयुक्त राष्ट्र (UN) निरस्त्रीकरण सप्ताह दरवर्षी 24 ते 30 ऑक्टोबर दरम्यान साजरा केला जातो.

◆ 2025 मध्ये, तिमोर-लेस्टे (पूर्व तिमोर) या देशाला औपचारिकरित्या दक्षिणपूर्व आशियाई राष्ट्रांच्या संघटनेत (ASEAN) अकरावा सदस्य म्हणून सामील करून घेण्यात आले आहे.

◆ स्वस्त आणि मध्यम उत्पन्न गटासाठीच्या घरांसाठी (SWAMIH) इन्व्हेस्टमेंट फंडला वित्त मंत्रालय ने प्रायोजित केले आहे.

◆ अनुसंधान नॅशनल रिसर्च फाउंडेशन (ANRF) ने इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्च (ICMR) आणि गेट्स फाउंडेशन यांच्या सहकार्याने MAHA MedTech Mission सुरू केले आहे.

◆ पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी 2026 वर्षाला "आसियान-भारत सागरी सहकार्य वर्ष" म्हणून जाहीर केले.

◆ भारत आंतरराष्ट्रीय तांदूळ परिषद 2025, 30 ऑक्टोबर 2025 पासून नवी दिल्लीतील भारत मंडपम येथे होणार आहे.

◆ संयुक्त राष्ट्र (UN) दरवर्षी 24 ते 31 ऑक्टोबर दरम्यान जागतिक मीडिया आणि माहिती साक्षरता (MIL) सप्ताह साजरा करतो.

◆ जागतिक मीडिया आणि माहिती साक्षरता (MIL) सप्ताहाची 2025 ची थीम "Minds Over AI - MIL in Digital Spaces" आहे.

◆ बंगालच्या उपसागरात तयार झालेले मोंथा चक्रीवादळाला "मोंथा" हे नाव थायलंडने सुचवले होते.

जाणून घेऊया महत्त्वपूर्ण सामान्य माहिती.

०१) जगात सर्वाधिक वाघ असणारे पहिले तीन देश कोणते ?

- भारत,रशिया,इंडोनेशिया.

०२) कोणत्या संघटनेमार्फत २०२३ हे वर्ष 'आंतरराष्ट्रीय तृणधान्य वर्ष' म्हणून घोषित केले आहे ?

- संयुक्त राष्ट्र संघ.

०३) 'कोसलाकार' असे कोणाला संबोधले जाते ?

- डॉ.भालचंद्र नेमाडे.

०४) महाराष्ट्रातील सर्वात लहान किल्ला कोणता ?

- तुंग.

०५) राष्ट्रध्वज केव्हा उतरवतात ?

- सूर्यास्ताच्या वेळी.

०१) अमावस्या व पोर्णिमेला येणार्‍या भरतीस कोणती भरती म्हणतात ?

- उधाणाची भरती.

०२) तंबाखूमध्ये असणारे विषारी द्रव्य कोणता ?

- निकोटीन.

०३) अवकाशातील तार्‍यांच्या समूहाला काय म्हणतात?

- आकाशगंगा.

०४) भारताचा राष्ट्रीय प्राणी कोणता ?

- वाघ.

०५) भारताचा राष्ट्रीय वृक्ष कोणता आहे ?

- वड.

०१) भारत देश कोणत्या खंडात आहे ?

- आशिया.

०२) भारताच्या राष्ट्रध्वजात एकूण किती रंगाचे पट्टे आहेत ?

- तीन-केशरी,पांढरा,हिरवा.

०३) राष्ट्रध्वजावरील केशरी रंग कशाचे प्रतिक आहे ?

- त्याग आणि शौर्याचे प्रतिक.

०४) राष्ट्रध्वजावरील पांढऱ्या रंगातून कोणता संदेश मिळतो ?

- शांततेचा.

०५) राष्ट्रध्वजावरील हिरवा रंग कशाचे प्रतिक आहे ?

- समृद्धीचे प्रतिक

०१) हॉकी इंडियाने भारतीय हॉकी संघाच्या प्रशिक्षकपदी कोणाची नियुक्ती केली आहे ?

- क्रेग फुल्टन,दक्षिण आफ्रिका.

०२) महाराष्ट्रातील कोणत्या संताची पदे 'गुरू ग्रंथसाहेब' या शीख धर्मियांच्या धर्मग्रंथात आहेत ?

- संत नामदेव महाराज. 

०३) जागतिक ध्रुवीय अस्वल दिवस केव्हा साजरा केला जातो ?

- २७ फेब्रुवारी.(२०११ पासून)

०४) छत्रपती शिवाजी महाराज कोणता किल्ला जिंकू शकले नाही ?

- जंजिरा किल्ला.

०५) नांदेड जिल्ह्यात एकूण महानगरपालिका किती आहेत ?

- एक.

०१) चिल्का हे खाऱ्या पाण्याचे सरोवर कोणत्या राज्यात आहे ?

- ओरिसा.

०२) कळसुबाई हे नाव कशाशी संबधित आहे ?

- पर्वत शिखर.

०३) ज्वारीच्या उत्पादनात महाराष्ट्राचा देशात कितवा क्रमांक लागतो ?

- प्रथम.

०४) चंदनाचे सर्वाधिक उत्पादन कोठे होते ?

- कर्नाटक.

०५) सरदार सरोवर प्रकल्प कोणत्या नदीवर आहे ?

- नर्मदा.

०१) भारताचे राष्ट्रगीत कोणी लिहिले ?

- रवींद्रनाथ टागोर.

०२) भारताचा राष्ट्रीय पक्षी कोणता आहे ?

- मोर.

०३) शीखांचा मुख्य सण कोणता ?

- बैसाखी.

०४) कोणत्या महापुरुषाला ‘लोहपुरुष’ म्हणतात ?

- सरदार पटेल.

०५) आंतरराष्ट्रीय महिला दिन कधी साजरा केला जातो ?

- ८ मार्च.

०१)भारताचे राष्ट्रीय फूल कोणते ?

- कमळ.

०२)भारताचा राष्ट्रीय जलचर कोणता आहे ?

- डॉल्फिन.

०३) भारताचे राष्ट्रीय फळ कोणते ?

 - आंबा.

०४) भारताच्या राष्ट्रध्वजाच्या लांबी आणि रुंदीचे गुणोत्तर किती आहे ?

- ३:२

०५) भारताचा राष्ट्रीय खेळ कोणता आहे ?

- हॉकी.

०१) भारतातील पहिला अंतराळवीर कोण ?

- राकेश शर्मा.

०२) अवकाशयात्री पहिली महिला कोण ?

- कल्पना चावला.

०३) डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बौद्ध धम्माची दीक्षा कोठे घेतली ?

- नागपूर.

०४) भारतातील पहिली महिला राष्ट्रपती कोण ?

- प्रतिभाताई पाटील.

०५) महाराष्ट्राने भारताचा किती टक्के भाग व्यापलेला आहे ?

- ९.७ %

०१) टेलिव्हिजनचा शोध कोणी लावला ?

- जॉन लोगी बेअर्ड.

०२) भारताची पहिली महिला शासिका कोण होती ?

- रजिया सुलताना.

०३) "अग्निपंख" ( Wings of Fire ) या पुस्तकाचे लेखक कोण आहेत ?

- डॉ.ए.पी.जे.अब्दुल कलाम.

०४) जलग्रह असे कोणत्या ग्रहास म्हटले जाते ?

- पृथ्वी.

०५) मासे कशाच्या सहाय्याने श्वास घेतात ?

- कल्ले.

०१) दोन स्वर मिळून तयार होणाऱ्या स्वराला काय म्हणतात ?

- संयुक्त स्वर.

०२) ‘राज्याभिषेक प्रयोग’ हा ग्रंथ कोणी यांनी लिहिला आहे?

- गागाभट्ट.

०३) महाराष्ट्रातील मिठागरांचा जिल्हा असे कोणत्या जिल्ह्यास म्हणतात ?

- रायगड.

०४) सापेक्षतेचा सिद्धांत कोणी मांडला ?

- अल्बर्ट आईन्स्टाईन.

०५) 'शाकुंतल' हे प्रसिद्ध नाटक कोणी लिहिले ?

- कालिदास.

०१) सूर्यकिरण पृथ्वीवर पोहोचण्यास किती वेळ लागतो ?

- ८ मिनिटे २० सेकंद.

०२) मानवी शरीरातील कोणत्या पेशी रोगजंतूंचा प्रतिकार करू शकतात ?

- पांढऱ्या पेशी.

०३) गायत्री मंत्र कोणत्या ग्रंथात लिहिलेला आहे ?

- ऋग्वेद.

०४) 'पंजाब केसरी' म्हणून कोणाला ओळखले जाते ?

- लाला लजपतराय.

०५) सूर्यमालेतील सर्वात लहान ग्रह कोणता ?

- बुध.

०१) डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांचा महापरिनिर्वाण दिन कधी असतो ?

- ६ डिसेंबर.

०२) सातही खंडातील सर्वोच्च पर्वत शिखरे सर करणारी पहिली भारतीय महिला कोण.

- प्रेमलता अग्रवाल.

०३) सर्वात जास्त सौर ऊर्जेचा उत्पादन करणारा देश कोणता ?

- जर्मनी.

०४)डायनामाइट चा शोध कोण लावला.

 - अल्फ्रेड नोबेल.

०५) शरीराचा तोल सांभाळण्याचे काम कोण करते?

- छोटा मेंदू.

०१)भारताचे पहिले शिक्षण मंत्री कोण होते ?

- मौलाना अबुल कलाम आझाद.

०२) महाराष्ट्रातील पहिला १००% साक्षर जिल्हा कोणता आहे?

- सिंधुदुर्ग.

०३)भारतातील पहिले नोबेल पारितोषिक विजेते कोण आहेत ?

- रवींद्रनाथ टागोर.

०४) जय जवान, जय किसान, जय विज्ञान हा नारा कोणी दिला ?

- अटलबिहारी वाजपेयी.

०५) माउंट एव्हरेस्ट चढणाऱ्या भारतातील पहिल्या महिलेचे नाव?

- बचेंद्री पाल.

०१) मूकनायक हे वृत्तपत्र कोणी सुरू केले ?

- डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर.

०२) प्रसिद्ध कैलास लेणी कोठे आहे ?

- वेरूळ.

०३) दातांच्या आवरणात सापडणारे क्षार कोणते ?

- फ्लोरिन.

०४) भारतातील सर्वात मोठा खत कारखाना कोठे आहे ?

- सिंद्री.

०५) सर्वात जास्त भूकंप कोणत्या देशात होतात ?

- जपान.

०१) सूर्यापासून सर्वांत जवळ असलेला ग्रह कोणता ?

- बुध.

०२) दौलताबाद किल्ला एकेकाळी कोणत्या नावाने ओळखला जायचा ?

- देवगिरी.

०३) कोणत्या ग्रहाला लाल ग्रह असेही संबोधतात.?

- मंगळ.

०४) पृथ्वीवरून चंद्राचा जास्तीत जास्त किती टक्के भाग दिसतो ?

- ५९ टक्के.

०५) चंद्र दररोज किती मिनिटे उशिरा उगवतो ?

- ५० मिनिटे.

०१) मानवी शरीरातील कोणत्या पेशी रोगजंतूंचा प्रतिकार करू शकतात ?

- पांढऱ्या पेशी.

०२) राष्ट्रीय युवा दिवस केव्हा साजरा केला जातो ?

- १२ जानेवारी.

०३) विजेच्या दिव्यात कोणत्या धातूची तार वापरतात ?

- टंगस्टन.

०४) गुरुत्वाकर्षण शक्तीचा शोध कोणी लावला ?

- न्यूटन.

०५) कावीळ हा आजार शरीरातील कोणत्या अवयवावर परिणाम करतो ?

- यकृत.

०१) 'राष्ट्रीय विज्ञान दिन' केव्हा साजरा केला जातो ?

- २८ फेब्रुवारी.

०२) "काव्यफुले" हा ग्रंथ कोणी लिहला ?

- सावित्रीबाई फुले.

०३) संत गाडगेबाबा यांचा जन्म कोठे झाला ?

- शेंडगाव,जि.अमरावती.

०४) विद्यार्थ्यांसाठी कमवा व शिका ही योजना कोणी सुरू केली ?

- कर्मवीर भाऊराव पाटील.

०५) कर्मवीर भाऊराव पाटील यांच्या वडिलांचे नाव काय होते ?

- पायगोंडा पाटील.

०१) ऑलिम्पिक मध्ये पदक मिळवणारी पहिली भारतीय महिला कोण ?

- करनाम मल्लेश्वरी.

०२) जय जवान,जय किसान हा नारा कोणी दिला ?

- लालबहादूर शास्त्री.

०३) अणुऊर्जा आयोगाची स्थापना कोणी केली ?

- पंडित जवाहरलाल नेहरु.

०४) आर्यभट्ट हा भारतीय उपग्रह कधी सोडण्यात आला ?

- १९७५.

०५) अणुऊर्जा आयोगाचे पहिले अध्यक्ष कोण होते ?

- डॉ.होमी भाभा.

०१) बॉर्डर - गावस्कर कसोटी चषक २०२३ भारताने किती फरकाने जिंकला ?

- २ - १ ने.

०२) ऑस्कर पुरस्कार २०२३ प्राप्त सर्वोत्कृष्ट चित्रपट कोणता ?

- एव्हरीथिंग एव्हरीव्हेअर ऑल एट वन्स.

०३) कोणत्या राज्याने अलीकडे ५४ वर्षांनी संतोष ट्रॉफी जिंकली आहे ? 

- कर्नाटक.

०४) तांदूळ उत्पादनात भारताचा जगात कितवा क्रमांक लागतो ?

- दुसरा.

०५) मेघालय राज्याचे मुख्यमंत्री कोण आहेत ?

- कोनराड संगमा.

०१) भारत पाकिस्तान या दोन देशात संघर्ष सोडवण्यासाठी १९६६ ला जो करार झाला त्याला कोणता करार म्हणतात ?

- ताश्कंद करार.

०२)भारतात राष्ट्रीय आणीबाणी चा काळ किती वर्ष चालला ?

- दोन वर्ष.(१९७५-१९७७)

०३) लालबहादूर शास्त्री यांचे निधन कधी व कोठे झाले ?

- १९६६,ताश्कंद येथे.

०४) भारताने अणुचाचण्या कोठे केल्या ?

- पोखरण,जि.जैसलमेर राजस्थान.

०५) 'इन्कलाब जिंदाबाद' चा अर्थ काय होतो ?

- क्रांती अमर रहे.

०१)भारतातील १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी महाराष्ट्रात किती ज्योतिर्लिंग आहेत ?

- पाच.

०२) पृथ्वी पेक्षा सूर्य किती पटीने मोठा आहे?

- १३.(तेरा)

०३) अंदमान निकोबार ही बेटे कोणत्या समुद्रात आहेत ?

- बंगालचा उपसागर.

०४) भारतातील सर्वात जास्त लांबीचे धरण कोणते ?

- हिराकुंड.

०५) मानवाने सर्वप्रथम वापरलेला पहिला धातू कोणता ?

- तांबे.

०१) ' देवी ' या रोगावर परिणामकारक लस कोणी शोधून काढली ?

- एडविन जेन्नर.

०२) सर्वसामान्य प्रौढ व्यक्तीच्या हृदयाचे ठोके दर मिनिटाला किती पडतात ?

- ७२.

०३) मानवी शरीराचे सर्वसामान्य तापमान किती असते ?

- ३७ अंश सेल्सिअस.

०४) कोणत्या रक्तगटाचे रक्त हे सर्वांना लागू पडते ?

- ओ.( O )

०५) पोलिओ प्रतिबंधक लस कोणी शोधून काढली ?

- साॅल्क जोनास एडवर्ड.

०१) भारत पाकिस्तान या दोन देशात संघर्ष सोडवण्यासाठी १९६६ ला जो करार झाला त्याला कोणता करार म्हणतात ?

- ताश्कंद करार.

०२)भारतात राष्ट्रीय आणीबाणी चा काळ किती वर्ष चालला ?

- दोन वर्ष.(१९७५-१९७७)

०३) लालबहादूर शास्त्री यांचे निधन कधी व कोठे झाले ?

- १९६६,ताश्कंद येथे.

०४) भारताने अणुचाचण्या कोठे केल्या ?

- पोखरण,जि.जैसलमेर राजस्थान.

०५) 'इन्कलाब जिंदाबाद' चा अर्थ काय होतो ?

- क्रांती अमर रहे.

०१) 'बालकवी' हे कोणाचे टोपण नाव आहे ?

- त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे.

०२) हॅलेचा धुमकेतू किती वर्षांनंतर परत दिसतो ?

- ७६ वर्षांनी.

०३) वातावरणातील कोणता वायू अतिनील किरणे शोषून घेतो ?

- ओझोन.

०४) वातावरणातील सर्वांत खालच्या थरास काय म्हणतात ?

- तपांबर.

०५) भारताचा राष्ट्रीय प्राणी कोणता आहे ?

- वाघ.

०१) संत ज्ञानेश्वरांची समाधी कोठे आहे ?

- आळंदी.

०२) महाराष्ट्रातील कोणत्या जिल्ह्यात एकही तालुका नाही ?

- मुंबई शहर.

०३) महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे धरण कोणते ?

- जायकवाडी.

०४) 'शक्तीस्थळ' हे कोणाचे समाधी स्थळ आहे ?

- इंदिरा गांधी.

०५) 'उपरा' ही कोणाची कादंबरी आहे ?

 - लक्ष्मण माने.

विषय - भुगोल

✒️विषुववृत्तामुळे पृथ्वीचे *उत्तर गोलार्ध व दक्षिण गोलार्ध* असे दोन भाग पडतात..

✒️पथ्वीवर आडव्या रेषेने दाखवतात त्याला *अक्षवृत्त* म्हणतात..

एकूण 181 अक्षवृत्त आहेत..

✒️आणि उभ्या रेषेने दाखवितात त्यास *रेखावृत्त* म्हणतात..

ती एकूण 360 आहेत..

✒️शन्य अंशाचे अक्षवृत्त म्हणजेच विषुववृत्त होय..

✒️पथ्वीच्या स्वत: भोवती फिरण्याला परिवलन म्हणतात..

✒️पथ्वी सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालते, त्यास परिभ्रमण म्हणतात..

✒️पथ्वी स्वत:भोवती पश्चिमेकडून पूर्वेकडे फिरते..

✒️नकाशाचे चार प्रकार आहेत..-

१. उद्देशात्मक नकाशा

२. आधारभूत नकाशा

३. क्षेञघनी नकाशा

४. समघनी नकाशा..

✒️नकाशात हिरवा रंग *वनक्षेत्रासाठी* वापरतात..

✒️भारताची प्रमाणवेळ ही 82.30 पूर्व रेखावृत्तावरून ठरते..

हे रेखावृत्त *मिर्झापूर (उ. प्र.)* वरून ठरते..

✒️तपांबर- पृथ्वीपृष्ठालगत असणाऱ्या वातावरणाच्या थरास तपांबर म्हणतात..

याचा विस्तार 13 किमी आहे.. वादळे, ढग, पाऊस इ.ची निर्मिती होते..

✒️ वातावरणातील सर्वात कमी तापमान मध्यांबरात आढळते..

✒️सदेशवहनासाठी *आयनांबर* या थराचा उपयोग होतो..

✒️ *इंदिरा पॉंईट* हे भारताचे सर्वात शेवटचे टोक आहे..

✒️कषेत्रफळाच्या बाबतीत भारताचा जगात *7 वा क्रमांक* आहे..

✒️ मख्य भूमी व सागरी बेटे मिळून भारतास *7517 किमी* लांबीचा सागर किनारा लाभला आहे..

-✒️ भारताच्या वायव्येस पाकिस्तान व आफगाणिस्तान, उत्तरेस- चीन, नेपाळ, भूतान, पूर्वेस- म्यानमार व बांग्लादेश आहेत..

✒️कषेत्रफळाच्या बाबतीत राजस्थान हे भारतातील सर्वात मोठे राज्य आहे..

त्यानंतर मध्यप्रदेश व तिसरा क्रमांक महाराष्ट्राचा लागतो..

✒️गोवा या राज्याचे क्षेत्रफळ सर्वात कमी आहे..

✒️भारताच्या तिन्ही बाजूस पाणी असल्याने त्यास *द्वीपकल्प* म्हणतात..

✒️*कांचनगंगा* हे पूर्व हिमालयातील सर्वात उंच शिखर तर, k2(गॉडवीन ऑस्टीन 8611 मी. ) हे भारतातील सर्वात उंच शिखर आहे..

✒️दक्षिण भारतीय पठारास *दख्खनचे पठार* असे म्हणतात..

✒️अदमान समूहातील *बॅरन बेटावर* भारतातील एकमेव जागृत ज्वालामुखी आहे..

लक्षात ठेवा

🔸१)पृथ्वीपृष्ठालगत असणाऱ्या वातावरणाच्या थरास .... असे म्हणतात.

-तपांबर

🔹२)तापस्तब्धीच्या वर असलेल्या १३ ते ५० कि. मी. जाडीच्या थरात हवेची हालचाल होत नाही.या थरास कोणते नाव आहे?

-स्थितांबर

🔸३)तपांबराच्या वरच्या भागातील सुमारे ३ कि. मी. जाडीच्या थरात तापमान स्थिर असते. या थरास कोणती संज्ञा आहे ?

- तापस्तब्धी

🔹४) स्थितांबर व आयनांबर यांच्या दरम्यान असलेल्या वातावरणाच्या थरास कोणत्या नावाने ओळखले जाते ?

- मध्यांबर

🔸५) मध्यांबराच्या वर असलेल्या ८० ते ५०० कि. मी. जाडीच्या .... या थराचा संदेशवहनासाठी उपयोग होतो.

- आयनांबर

🔸१) वातावरणातील सर्वांत उंचीवरील .... या थरात हायड्रोजनसारखे हलके वायू आढळतात. 

- बाह्यांवर

🔹२) .... या ग्रहाभोवती असलेल्या विरळ वातावरणात हायड्रोजन, हेलिअम नायट्रोजन व मिथेन हे वायू आढळून आले आहेत.

- गुरू

🔸३) .... या ग्रहांभोवती असलेल्या वातावरणाच्या विरळ थरात कार्बन-डाय-ऑक्साइड या वायूचे अस्तित्व आढळून आले आहे.

- मंगळ व शुक्र

🔹४) सूर्यमालेतील ज्ञात ग्रहांपैकी .... हा सूर्यापासून सर्वाधिक अंतरावर असलेला ग्रह होय. 

- नेपच्यून (वरुण)

🔸५) जर्मन शास्त्रज्ञ.... यांनी 'युरेनस' किंवा 'प्रजापती' या ग्रहाचा शोध लावला.

- सर विल्यम हर्शल

🔸१) २९ मार्च, १८५७ रोजी मंगल पांडे या हिंदी शिपायाने मेजर ह्यूसनवर झाडलेल्या पहिल्या गोळीने क्रांतीची ठिणगी पडली. ही घटना कोठे घडली?

- बराकपूरच्या छावणीत

🔹२) 'बराकपूर' हे ठिकाण सध्याच्या .... या राज्यात येते.

- पश्चिम बंगाल

🔸३) १८ एप्रिल, १८५९ रोजी तात्या टोपेंना .... येथे जाहीररीत्या फाशी दिली गेली.

- शिप्री

🔹४) “If the 'Sindhia' joins the Mutiny, I shall have to pack off tomorrow. " हे उद्गार कोणी काढले होते ?

- लॉर्ड कॅनिंग

🔸५) इस्लाम धर्मतत्त्वात गुलामगिरीला थारा नाही हे स्पष्ट करून देश ब्रिटिशांच्या जोखडातून मुक्त करण्याच्या उद्देशाने सुरू करण्यात आलेल्या 'वहाबी' चळवळीचे प्रणेते म्हणजे ....

- सय्यद अहमदवरेलवी

वातावरणाचे थर

 वातावरणाची सरासरी उंची किंवा जाडी १६०० किमी असून भूपृष्ठपासून जसजसे उंच जावे तसतशी वातावरणाची घनता कमी होत जाते.

 वातावरणाचे मुख्य थर 

📌 तपांबर - भूपृष्ठाच्या अगदी नजीकचा वातावरणाचा थर म्हणजे तपांबर होय, याची सरासरी जाडी ११ किमी आहे. या थरात वातावरणातील ७५% घटक आढळून येतात. पाऊस, वारे, ढगनिर्मिती आदी हवामान विषयक या थरात आढळून येतात.

📌 तपस्तधी - तपांबर व स्थितांबर या थरांना अलग करणारा उपथर म्हणजे तपस्तधी होय. उंचीनुसार तापमानात घट होण्याची क्रिया या उपथरात थांबते.

📌 सथितांबर - तपांबरानंतर सुमारे ५० किमी उंचीपर्यंतचा थर म्हणजे स्थितांबर होय. या थरातील वातावरणात पाण्याची वाफ, धूलिकण, नसतात. व हवा शुष्क असते.

📌 सथितस्तबधी - स्थितांबराच्या वरचा सुमारे ३ किमी जाडीचा थर म्हणजे स्थितस्तबधी होय. या थरातील तापमान स्थिर असते. या थरात दोन्ही बाजूना ओझोन वायूचा थर आढळतो. हा वायू सूर्यापासून येणारी अतिनील किरणांचे रक्षण करतो.

📌 मध्यांबर - स्थितस्तबधी नंतर भूपृष्ठापासून सुमारे ८० किमी चा थर म्हणजे मध्यांबर होय. या थरात वाढत्या उंचीनुसार तापमानात घट होते.

📌 मध्यस्तबधी - पृथ्वीच्या वातावरणातील सर्वात कमी नोंद ज्या थरात होते तो थर म्हणजे मध्यस्तबधी होय.

📌 दलांबर - मध्यस्तबधी या थरानंतर अत्यंत विरळ असलेला हवेचा थर म्हणजे दलांबर होय. या थरात उंचीनुसार तापमान वाढते.

📌 आयनांबर - दलांबराच्या नंतरचा थर म्हणजे आयनांबर आहे. या थरात उंचीनुसार तापमान वाढते. या थरातील अतितापमानामुळे हेवेचे कण विद्युतप्रभारित होतात.

📌 बाह्यंबार - आयनांबराच्या वरचा थर म्हणजे बाह्यांम्बर होय. भूपृष्ठापासून ४८० किमी उंचीपासून वरील भागात हा थर पसरलेला आहे. या थरातील विविध वायूंचे अनु, रेणू, पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्ष्णातील मुक्त होऊन अंतराळात विलीन होतात.

विज्ञान विषयातील महत्वाची सूत्रे

1. सरासरी चाल = कापलेले एकूण अंतर (s) / लागलेला एकूण वेळ (t)

2. त्वरण = अंतिम वेग (v) - सुरवातीचा वेग (u) / लागलेला वेळ (t)

3. बल = वस्तुमान * त्वरण

4. गतिज ऊर्जा = 1/2mv2

5. स्थितीज ऊर्जा = mgh

6. आरशाचे सूत्र = 1/आरशापासून वस्तूचे अंतर(u) + 1/आरशापासून प्रतिमेचे अंतर(v) = 1/नाभीय अंतर (f) = 2/ वक्रता त्रिजा

7. विशालन (m) = प्रतिमेचा आकार (q) / वस्तूचा आकार (p) = -v/u

8. सममूल्यभार = रेणूवस्तूमान / आम्लारिधर्मता

9. प्रसामान्यता (N) = द्रव्याचे ग्रॅम मधील वजन / ग्रॅम सममूल्यभार * लीटरमधील आकारमान

10. रेणुता (M) = द्रव्याचे ग्रॅम मधील वजन / द्राव्याचे रेणूवस्तूमान * लीटरमधील आकारमान

11. प्रसामान्यता समीकरण = आम्लद्रावणाची प्रसामान्यता * आकारमान = आम्लरी द्रावणाची प्रसामान्यता * आकारमान

12. द्राव्याचे एक लीटर मधील वजन = प्रसामान्यता * ग्रॅम सममूल्यभार

13. दोन बिंदूमधील विभवांतर = कार्य / प्रभार

14. विद्युतधारा = विद्युतप्रभार / काळ

15. वाहनाचा रोध (R) = विभवांतर (V) / विद्युतधारा (I)

16. समुद्राची खोली = ध्वनीचा पाण्यातील वेग * कालावधी / 2

17. ध्वनीचा वेग = अंतर / वेळ

18. पदार्थाने शोषलेली उष्णता = पदार्थाचे वस्तुमान * विशिष्ट उष्माधारकता * तापमानातील वाढ

19. पदार्थाने गमावलेली उष्णता = पदार्थाचे वस्तुमान * विशिष्ट उष्माधारकता * तापमानातील घट

20. उष्णता विनिमयाचे तत्व = उष्ण वस्तूने गमावलेली उष्णता = थंड वस्तूने ग्रहण केलेली उष्णता

21. ओहमचा नियम = I = V / R

22. विद्युतप्रभार = विद्युतधारा * काल

23. कार्य = विभवांतर * विद्युतप्रभार

राज्य धोरणाची मार्गदर्शक तत्वे (DPSP)☑️

कलम 36:
व्याख्या "राज्य" ची व्याख्या (संविधानाच्या भाग 3 प्रमाणे).

कलम 37:
अंमलबजावणी DPSP कायदेशीररित्या बंधनकारक नसली, तरी शासनासाठी मूलभूत आहेत.

कलम 38:
सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय न्याय प्रस्थापित करणे, असमानता कमी करणे.

कलम 39:
आर्थिक तत्त्वेसमान उपजीविकेची साधने, संपत्तीचे समान वितरण, लिंग समता, कामगार आणि बालकांचे शोषण टाळणे.

कलम 39A:
मोफत कायदेशीर सहाय्य आर्थिक कमतरतेमुळे कोणालाही न्याय नाकारला जाऊ नये.

कलम 40:
ग्रामपंचायतींची स्थापना ग्रामपंचायतींच्या माध्यमातून ग्रामीण स्वराज्याला प्रोत्साहन.

कलम 41:
काम, शिक्षण आणि सामाजिक सहाय्यकाम, शिक्षण आणि बेरोजगारी, वृद्धापकाळ, अपंगत्व यामध्ये सहाय्य प्रदान करणे.

कलम 42:
कामगारांचे संरक्षण कामाच्या न्याय्य आणि मानवीय परिस्थिती, प्रसूती लाभ सुनिश्चित करणे.

कलम 43:
कामगारांना योग्य वेतन आणि जीवनमान सुनिश्चित करणे; कुटीर उद्योगांना प्रोत्साहन.

कलम 43A:
कामगारांचा व्यवस्थापनात सहभाग उद्योगांच्या व्यवस्थापनात कामगारांचा सहभाग सुनिश्चित करणे.

कलम 44:
एकसमान नागरी कायदा सर्व नागरिकांसाठी एकसमान नागरी कायदा लागू करणे.

कलम 45:
बालकांचे शिक्षण 14 वर्षांखालील मुलांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण देणे.

कलम 46:
मागासवर्गीयांचे संरक्षण अनुसूचित जाती, जमाती आणि इतर मागासवर्गीयांचे शैक्षणिक, आर्थिक हितांचे संरक्षण.

कलम 47:
आरोग्य आणि जीवनमान पोषण, जीवनमान आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारणे; दारूबंदीला प्रोत्साहन.

कलम 48:
कृषी आणि पशुसंवर्धन शेती आणि पशुसंवर्धनाचे आधुनिकीकरण; गायींचे संरक्षण.

कलम 48A:
पर्यावरण संरक्षण , जंगल आणि वन्यजीवांचे संरक्षण आणि सुधारणा.

कलम 49:
राष्ट्रीय स्मारकांचे संरक्षण ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वाच्या स्मारकांचे संरक्षण.

कलम 50:
न्यायपाल आणि कार्यपाल यांचे विभक्तीकरण लोकसेवा व्यवस्थेत न्यायपाल आणि कार्यपाल यांचे विभक्तीकरण.

कलम 51:
आंतरराष्ट्रीय शांतता आणि सहकार्य आंतरराष्ट्रीय शांतता, मैत्री आणि कायद्याचा आदर वाढवणे.
➖️➖️➖️➖️➖️➖️➖️➖️➖️➖️➖️➖️

पंचायत_समिती

पंचायत समितीबद्दल संपूर्ण माहिती:

महाराष्ट्र जिल्हा परिषद पंचायत समिती अधिनियम 1961, कलम क्र. 56 नुसार प्रत्येक तालुक्यासाठी एक पंचायत समिती निर्माण करण्यात आली आहे.

पंचायत राज्यातील मधला स्तऱ म्हणून पंचायत समितीला ओळखले जाते.

निवडणूक : प्रत्येक्ष प्रौढ गुप्त मतदान पद्धतीने राज्य निवडणूक आयोग घेते.

सभासदांची पात्रता :

1. तो भारताचा नागरिक असावा

2. त्याच्या वयाची 21 वर्ष पूर्ण झालेली असावीत.

3. त्या तालुक्यातील मतदान यादीत त्याचे नाव असावे.

आरक्षण :

1. महिलांना : 50 %

2. अनुसूचीत जाती/जमाती : लोकसंख्येच्या प्रमाणात (महिला 50%)

3. इतर मागासवर्ग : 27% (महिला 50%)

विसर्जन : 

राज्य सरकार करते व विसर्जन झाल्यानंतर सहा महिन्यांच्या आत निवडणूक घेणे बंधनकारक आहे.

कार्यकाल : 5 वर्ष

राजीनामा :

सभापती - जिल्हा परिषदेच्याअध्यक्षांकडे

उपसभापती - पंचायत समितीच्या सभापतीकडे 

त्यांच्या निवडीच्यावेळी तंटा निर्माण झाल्यास : 

30 दिवसांच्या आत जिल्हाधिकार्याकडे व त्यांनी दिलेल्या निर्णयाविरुद्ध 30 दिवसांच्या आत विभागीय आयुक्तांकडे.

मानधन : 

सभापती - दरमहा रु 10,000/- व इतर सुखसुविधा

उपसभापती - पंचायत समितीच्या सभापतीकडे यांच्या निवडीच्यावेळी तंटा निर्माण झाल्यास : 30 दिवसाच्या  आत जिल्हाधिकार्याकडे व त्यांनी दिलेल्या निर्णयाविरुद्ध 30 दिवसांच्या आत विभागीय आयुक्तांकडे.

मानधन :

 सभापती - दरमहा रु 10,000/- व इतर सुखसुविधा

उपसभापती - दरमहा रु 8,000/- व इतर सुखसुविधा पंचायत समितीची बैठक - कलम क्र. 117 व 118 नुसार वर्षात 12 म्हणजेच प्रत्येक महिन्याला 1 अंदाज पत्रक - गटविकासअधिकारी तयार करतो व त्याला जिल्हा परिषदेची मान्यता आवश्यक आहे.

गटविकास अधिकारी :

निवड - गटविकास अधिकारी

नेमणूक - राज्यशासन

कर्मचारी - ग्रामविकास खात्याचा वर्ग-1 व वर्ग-2 चा अधिकारी

नजिकचे नियंत्रण - मुख्य कार्यकारी अधिकारी

पदोन्नती - उपमुख्य कार्यकारी अधिकारी

कार्य व कामे :

1. पंचायत समितीचा सचिव

2. शासनाने ठरवून दिलेले कर्तव्य पार पाडणे.

3. वर्ग-3 व वर्ग-4 च्या कर्मचार्यांच्या राजा मंजूर करणे.

4. कर्मच्यार्यांवर नियंत्रण ठेवणे.

5. पंचायत समितीने पास केलेल्या ठरावांची अंमलबजावणी करणे.

6. पदाधिकार्यांना मार्गदर्शन करणे.

7. पंचायत समितीचा अहवाल मुख्य कार्यकारी अधिकार्यांस सादर करणे.

8. अनुदानाची रक्कम काढणे व तिचे वितरण करणे.

9. महत्वाची कागदपत्रे सांभाळणे.

पंचायत समितीची कामे :

1. शिक्षण

2. कृषी

3. वने

4. समाजकल्याण

5. पशुसंवर्धन व दुग्धविकास

6. सार्वजनिक आरोग्य सेवा

7. दळणवळण

8. समाजशिक्षण

अर्थसंकल्पाचे प्रकार

▪️* पारंपरिक अर्थसंकल्प (Traditional Budget) :- 

» पारंपरिक अर्थसंकल्पात मुख्यत: सरकारला विविध मार्गानी प्राप्त होणारा आय व विविध बाबींवर होणारा खर्च याचे वितरण असते, त्याअंतर्गत कोणत्या क्षेत्रावर वा बाबींवर किती खर्च होईल याचा उल्लेख असतो, मात्र त्या खर्चाने काय परिणाम होईल याचा उल्लेख नसतो.

▪️* निष्पादन अर्थसंकल्प (Performance Budget) :- 

निष्पादन अर्थसंकल्पाचा मुख्य भर वित्तीय संसाधनांची विभागणी अधिक कार्यक्षम व परिणामकारकरीत्या होण्यासाठी प्रदानांवर आधारित (Output – oriented) अर्थसंकल्प निर्मिती करणे हे अंतर्भूत आहे. निष्पादन अर्थसंकल्पाचा पहिला प्रयोग यूएसएमध्ये झाला.

▪️* शून्याधारित अर्थसंकल्प (Zero Based Budget):- 

» शून्याधारित अर्थसंकल्प याचा अर्थ दरवर्षी नव्याने विचार करून (मागील अथवा चालू वर्षांची खाती व त्यांच्या रकमा आधारभूत न मानता) जमा व खर्च अंदाज करणे तसेच खर्चाची योजना तयार करताना प्रत्येक बाबीवरील खर्च आणि त्यापासून सामाजिक लाभ यांचा हिशोब मांडणे आणि खर्चासाठी प्राधान्यक्रम ठरवून खर्चाला मंजुरी देणे असा आहे.

» पीटर पिहर यांना या अर्थसंकल्पाचे प्रवर्तक मानले जाते. 

» भारतात महाराष्ट्र राज्याने १ एप्रिल १९८६ रोजी शून्याधारित अर्थसंकल्प साजरा केला. 

» त्या वेळी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री शंकरराव चव्हाण होते. वित्तमंत्री सुशीलकुमार शिंदे व वित्त राज्यमंत्री श्रीकांत जिचकर होते. 

» २००१मध्ये आंध्र प्रदेशात शून्याधारित अर्थसंकल्प मांडण्यात आला. (हा शेवटचा प्रयोग होता.)

मान्सूनचे स्वरूप

अ) मान्सूनचे आगमन व मान्सूनची वाटचाल

ब) पर्जन्यक्षमप्रणाली व मान्सूनच्या पावसाचे वितरण

क) मान्सूनचा खंड

ड) मान्सूनचे निर्गमन

▪️अ) मान्सूनचे आगमन व मान्सूनची वाटचाल

या घटकाची माहिती  आपण भाग 2 मध्ये बघितली आहे आता समोरची माहिती 👇 👇 👇 👇

▪️ब) पर्जन्यक्षमप्रणाली व मान्सूनच्या पावसाचे वितरण

1) आर्द काल व शुष्क काल

- सर्वसामान्य माणसाच्याया दृष्टीने मान्सून म्हणजे पाऊस असाच निगडित आहे.

- अर्थात मान्सूनचा पाऊस कधीच सातत्याने पडत नाही तर तो अधून मधून पडतो .

- आर्द कालाच्या  पाठोपाठ शुष्क काल येतो  

2) पाऊसाचे  वितरण

- बंगालच्या उपसागरात निर्माण झालेल्या उष्ण कठीबंधीय आवरतामूळे भारतीय मैदानी प्रदेशात पाऊस पडतो .

- नैऋत्य मान्सून वाऱ्याच्या अरबी समुद्राच्या शाखेमुळे भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीला पाऊस मिळतो .

-  पश्चिम घाटांमुळें पडणारा हा पाऊस प्रतिरोध पर्जन्याचा असतो . 

- पश्चिम किनारपट्टीजवळींल विषुववृत्तीय जेट स्ट्रीमच्या स्थानावर पश्चिम किनारपट्टीवरील पाऊस अवलंबून असतो .

 

3) मान्सून द्रोणी  व आवर्ताचा संबंध

- बंगालच्या उपसागरात निर्माण होणाऱ्या उष्ण कटिबंधीय अवरताची वारंवारिता दरवर्षी बदलत असते .

- आंतर उष्ण कटिबंधीय केंद्रीभावन  पट्याच्या स्थानावर आवर्ताचा मार्ग अवलंबून असते ; याला भारतीय मौसम science मध्ये `मान्सून द्रोणी' ( mansoon trough) म्हणतात . ज्याप्रामाने मान्सून द्रोणीचा आस आंदोलीत होत जातो त्याप्रमाने  आवर्ताचा मार्गही बदलतो . त्यामुळे पाऊसाची तीव्रता दरवर्षी पडणार्या वितरणामध्ये फरक असतो.

- पश्चिम किनारपट्टीपासून पूर्व व ईशान्यकडे तर भारतीय मैदानावर व द्विकल्पाच्या उत्तर भागात वायव्येकडे गेल्यास पावसाचे प्रमाण कमी-कमी होत जाते.

क) मान्सूनचा खंड

- नैऋत्य मान्सूनच्या काळात पाऊसात साधारणपणे खंड पडतो. हा खंड बऱ्याच वेळा एक वा दोन आठवडे किंवा आणखी काही आठ्वडेही असू शकतो .यालाच मान्सूनमधील खंड असे म्हणतात.

🔹पाऊस न पडण्याची अनेक कारणे पुढीलप्रमाणे ....

- पाऊस घेऊन येणारे उष्ण काठिबंधीय आवार्ते वारंवार निर्माणन न झाल्याने अश्या प्रकारचा खण्ड पडतो . 

- उत्तर भारतात मान्सून द्रोणीच्या स्थानामुळे पाऊस पडत नाही.

- भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीला समांतर वारे वाहत असतील तर पश्चिम किनारपट्टीवर पाऊस येत नाही.

 - पश्चिम राजस्थानात वातावरणाच्या भिन्न स्तरावर तापिय परिस्तितीमुळे पाऊस पडत नाही . 

- तापमानाच्या विपरीततमुळे घेऊन जाणार्या वाऱ्याना उंचीवर जाता येत नाही .

ड) मान्सूनचे निर्गमन

- वायव्य भरतामधून सप्टेंबरमध्ये मान्सूनचे निर्गमन होते . द्विकल्पाच्या दक्षिण भागमधून मध्य ऑक्टोबरला  मान्सूनचे निर्गमन होते .

- मान्सूनचे निर्गमन होत असताना बंगालच्या उपसगरावरून वारे वाहतात .बाष्प गोळा व ईशान्य मान्सून वारे म्हणून तामिळनाडूच्या किनारपट्टीवर पाऊस देतात.

_____________________________________

सहकारी बँकांचे विलीनीकरण

💰कद्रीय मंत्रिमंडळाने भारतातील सर्वात मोठी बँक स्टेट बँक ऑफ इंडिया मध्ये त्याच्या सहकारी बँकांचे विलीनीकरण करण्यासाठी मंजूरी दिलेली आहे. याशिवाय, नव्याने स्थापन झालेल्या भारतीय महिला बँक ला सुद्धा SBI मध्ये विलीन केले जाईल.

💰SBI च्या सहा सहकारी बँका आहेत, त्यामध्ये ⤵️⤵️

🔰सटेट बँक ऑफ हैदराबाद, 

🔰सटेट बॅंक ऑफ बिकानेर अँड जयपूर, 

🔰सटेट बँक ऑफ पटियाला, 

🔰सटेट बँक ऑफ म्हैसूर, 

🔰सटेट बँक ऑफ त्रावणकोर, 

🔰सटेट बँक ऑफ बिकानेर अँड जयपूर 

⬆️⬆️या आहेत⬆️⬆️

🏧SBI विलिनीकरणाचे फायदे🏧

💰विलीनीकरण झाल्यानंतर, 

🔝🔝🔸बकिंग क्षेत्रात अग्रेसर SBI हे जगातील टॉप-50 बँकांच्या यादीमध्ये प्रविष्ट होणार.🔸🔝🔝

💰ससाधने जमवण्यासाठी एकल कोषागार असणार आणि मोठ्या प्रमाणात कुशल संसाधनांच्या पायाचे योग्य वितरण केले जाणार.

💰SBI मध्ये अवलंबले जाणारे नवीन तंत्रज्ञान हे सहकारी बँकेच्या सर्व ग्राहकांना समानरूपाने उपलब्ध होणार.

💰तयाच्या उपकंपन्या सोबत SBI भागभांडवल बाजारात प्रचंड कमाई करू शकणार. अशा प्रकारे तो फायदा सर्व भागभांडवल धारकांना देखील होणार.

💰विलीनि‍करणानंतर SBI ची एकूण मालमत्ता रु. 37 लाख कोटी (37 ट्रिलियन रुपयांवर) पोहोचणार.यामुळे SBI चे 50 कोटी पेक्षा अधिक ग्राहक होणार, 

🏧आणि  22,500 शाखा आणि 58,000 ATM उपलब्ध होणार.🏧

 🏧💸SBI विलिनीकरणाचे तोटे💸🏧

💰या विलीनि‍करणानंतर , बँकेच्या प्रशासनाला कर्मचारी एकत्रीकरण आणि शाखा सुसूत्रीकरण संबंधित काही गंभीर आव्हानांना सामोरे जावे लागण्याची शक्यता आहे. 

⛔️अनेक कर्मचारी सहकारी संघ या विलीनि‍करणाच्या विरोधात आहेत.⛔️

🏧💸SBI च्या विलीनीकरणाआधी💸🏧

💰SBI मध्ये पूर्वीचे विलीनीकरण निरोगी असल्याचे सिद्ध झाले आहे. 

🔰2008 मध्ये, स्टेट बँक ऑफ सौराष्ट्र आणि 2010 मध्ये, स्टेट बँक ऑफ इंदोर चे विलीनीकरण करण्यात आले होते. 

🔰विलीनीकरण होण्याच्या आधी SBI च्या 7 सहकारी बँका होत्या.

महाराष्ट्र पोलिस भरती - महत्त्वाचे 50 प्रश्न

1) अंकारा – टर्की (तुर्कस्तान)ची राजधानी.

2)अंजनी – हिला वायुकृपेने हनुमान पुत्र झाला.

3)अंजनेरी – वायुपूत्र हनुमान याचा जन्म या ठिकाणी झाला.

4)अंबिले – संत तुकारामांचे आडनाव.

5)अकबर – प्रसिद्ध बुलंद दरवाजा या मोगल बादशहाने बांधला.

6)अक्रा – घाना या देशाची राजधानी.

7)अक्ष – रावन व मंदोदरी यांचा पुत्र.

8)अक्षयघाट – मोरारजी देसाई यांचे समाधी स्थान.

9)अक्षौहिणी – २१८७० हत्ती, तितकेच रथ, ६५६१० घोडे व १०९३५० पायदळ मिळून होणारे सैन्य.

10)अगरतळा – त्रिपुरा या राज्याची राजधानी.

11)अचमद सुकार्नो – इंडोनेशियाचे संस्थापक अध्यक्ष.

12)अजिंठा – भारतातील सर्वात लांब लेणी.

13)अटल बिहारी वाजपेयी – भारतीय जनता पार्टीचे पहिले अध्यक्ष.

14)अठरा – हिंदू धर्मातील पुराणांची संख्या.

15)अणू – मुलद्रव्याचा सर्वात लहान अविभाज्य कण.

16)अथर्ववेद – चार वेदांपैकी सर्वात शेवटी लिहीला गेलेला वेद.

17)अथेन्स – ग्रीस ची राजधानी.

18)अदिती – वामनावतारी विष्णुची माता.

19)अनिल – कवी आत्माराम रावजी देशपांडे यांचे टोपण नाव.

20)अनुराधा पाल – देशातील पहिली महिला तबलजी.

21)अपोलो मोहीम – चंद्रावरील पहिली मोहीम. या मोहीमेद्वारे नीलआर्मस्ट्रॉंग यांनी चंद्रावर प्रथम पाऊल टाकले.

22)अबुजा – नायजेरियाची राजधानी.

23)अबोध – माधुरी दीक्षितचा पहिला चित्रपट.

24)अभिनव भारत – वि.दा.सावरकर यांनी बांधलेली तरुण क्रांतिकारकांची गुप्तसंघटना.

25)अमरकंटक – नर्मदा नदीचे उगमस्थान.

26)अमूल डेरी – भारतातील सर्वात मोठी सहकारी दूध वितरण संस्था.

27)अमृतसर – जालियनवाला बाग येथे आहे.

28)अमृतसर – हे शहर सुवर्ण मंदिरांचे शहर म्हणुन ओळखले जाते.

29)अमेझॉन नदी – जगातील नाईल खालोखाल दुस-या क्रमांकाची लांब नदी.

30)अमेरिका – कॉपीराईटचा कायदा प्रथम या देशाने केला.

31)अमेरिका – मानवाला चंद्रावर उतरविण्यात यशस्वी ठरलेले पहिले राष्ट्र.

32)अमेरिका – सूर्यास्ताचा देश.

33)अयोध्या – श्रीरामाची जन्मभूमी.

34)अरबी – इजिप्तची अधिकृत भाषा.

35)अरुणाचल प्रदेश – आसाम पासून १९८७ साली निर्माण झालेले राज्य.

36)अरुणाचल प्रदेश – भारतातील सर्वात पुर्वेकडील राज्य.

37)अर्कल स्मिथ – रिझर्व बॅंक ऑफ इंडीयाचे पहिले गव्हर्नर.

38)अलहाबाद – भारतीय प्रमाणवेळ या ठिकाणापासुन मोजण्यात येते.

39)अलिबाग – रायगड जिल्ह्याचे मुख्यालय.

40)अलेक्झांडर कनिंगहॅम – भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण खात्याचे पहिले महानिर्देशक.

41)अलेक्झांडर कनिंगहॅम – भारतीय पुरातत्त्वशास्त्राचे जनक.

42)अल्टीमिटर – उंची मापक उपकरण.

43)अल्ट्राव्हायोलेट – या किरणांमुळे त्वचा काळी पडते.

44)अल्लाउद्दीन खलजी – दक्षिण भारतावर स्वारी करणारा पहिला तुर्की सेनापती.

45)अशोक स्तंभ – भारताचे राजचिन्ह.

46)अस्ताना – कजाकस्तान या देशाचीच राजधानी.

47)अहमदनगर – प्रसिद्ध शिर्डी मंदिर या जिल्ह्यात आहे.

48)अहमदनगर – महाराष्ट्रातील क्षेत्रफळाने सर्वात मोठा जिल्हा.

49)आंबेडकर डॉ.बाबासाहेब – भारताचे पहिले कायदामंत्री.

50)आईस हॉकी – कॅनडाचा राष्ट्रीय खेळ.

७४ वी घटना दुरुस्ती ( १९९२-९३ ) :

 नागरी स्थानिक स्वराज्य संस्थेची सुरवात ब्रिटिश कालखंडामध्ये झाली. ( १६८७ ) नागरी स्थानिक संस्थांना पंचायतराज संस्थेप्रमाणेच घटनात्मक दर्जा देण्यात यावा हि मागणी समोर आली. या दृष्टीकोनातून सर्वप्रथम १९८९ ला राजीव गांधी यांनी नगरपालिका संबंधी ६५ वे घटनादुरुस्ती विधेयक तयार केले होते.  परंतु त्यांना अपयश आले. त्यानंतर व्ही. पी. सिंग व चनशेखर यांनी प्रयत्न केले. परंतु अपयश आले. १९९१ ला पी. व्ही. नरसिंहराव पंतप्रधान असताना नागरी स्थानिक संस्थाना घटनात्मक दर्जा देण्यासाठी त्यांनी १९९२ ला ७४ वे घटनादुरुस्ती विध्येयक तयार केले.

– २२ डिसेंबर १९९२ ला या विधेयकावर लोकसभेत बहुमत सिद्ध.

– २३ डिसेंबर १९९२ ला या विधयेकावर राज्यसभेत बहुमत सिद्ध

– २० एप्रिल १९९३ रोजी ७४ व्या घटना दुरुस्ती विधेयकावर राष्ट्रपतींची स्वाक्षरी होऊन नागरी स्थानिक स्वराज्य संस्थांना घटनात्मक दर्जा प्राप्त झाला.

– ३१ मे १९९४ पर्यंत ह्या शिफारशी सर्व राज्यांना लागू करणे बंधनकारक करण्यात आले.

– राज्य घटनेच्या कलम २४३ ( P ) ते २४३ ( ZG ) मध्ये तरतूद करण्यात आली. व भारतीय राज्य घटनेला १२ वे परिशिष्ट जोडण्यात आले. व त्या मध्ये एकूण १८ विषयांचा समावेश करण्यात आला आहे.

 ७४ व्या घटनादुरुस्तीची वैशिष्ट्ये / परिणाम / भूमिका :

१) नागरी स्थानिक संस्थांना घटनात्मक दर्जा प्राप्त कलम ( P ते ZG )

२) राज्यघटनेला १२ वे परिशिष्ट जोडण्यात आले ( एकूण १८ विषयांचा समावेश आहे. )

३) महत्वाच्या व्याख्या कलम २४३ ( P )

४) नगरपालिका स्थापन करणे कलम २४३ ( Q )

     अ ) नगर पंचायत  ( Nagar Panchyat )

      ब ) नगर परिषद   ( Municipal Corporation )

      क ) महानगरपालिका ( Municipal Corporation )

५) नगरपालिकांची रचना कलम २४३ ( R )

६) वॉर्ड समित्या स्थापन करणे कलम २४३ ( S )

७) राखीव जागांची तरतूद कलम २४३ ( T )

      अ ) महिलांसाठी ३३ टक्के राखीव जागा

       ब ) इतर मागासवर्गीय ( OBC ) २७ टक्के राखीव जागा

       क ) अनुसूचित जाती व अनुसूचित जमाती ( SC / ST ) याना लोकसंख्येच्या प्रमाणात राखीव जागा.

८) नगरपालिकांचा पालिकांचा कालावधी निश्चित कलम २४३ ( U )

९) सदस्यांची अपात्रता कलम २४३ ( V )

१०) नगरपालींकाचे अधिकार, जबाबदारी कलम २४३ ( W )

११) नगरपालिकांना कर व निधी लादण्याचा अधिकार कलम २४३ ( X )

१२) राज्य वीत्त आयोगाची स्थापना कलम २४३ ( Y )

१३) नगरपालिकांचे लेखांकन, लेखापरीक्षण कलम २४३ ( Z )

१४) नगरपालिकांच्या निवडणुका घेणे कलम २४३ ( ZA )

१५) केंद्रशासित व अपवाद असणाऱ्या प्रदेशासाठी तरतूद कलम २४३ ( ZB )

१६) काही प्रदेशांना ७४ व्या घटनादुरुस्तीमधून सूट कलम २४३ ( ZC )

१७) जिल्हा नियोजन समितीला घटनात्मक दर्जा कलम २४३ ( ZD )

१८) महानगर नियोजन समितीची स्थापना कलम २४३ ( ZE )

१९) नागरी स्थानिक संस्थांच्या निवडणुका बाबीमध्ये न्यायिक हस्तक्षेप नाही कलम २४३ ( ZG )

राज्यघटनेतील अकरावी अनुसूचित मधील विषय :

१) कृषी विस्तारासह शेती

२) भू – विकास जमीन सुधारणांची अंमलबजावणी, जमिनीचे एकत्रीकरण मृदसंधारण

३) पाण्याचे व्यवस्थापन, लघु पाटबंधारे आणि पाणलोट विकास

४) पशु संवर्धन, दुग्ध व्यवसाय आणि कुकूटपालन

५) मासेमारी

६) सामाजिक वनीकरण व शेती वनीकरण

७) किरकोळ वन उत्पन्न

८) अन्नप्रक्रिया व लघु उद्योग

९) ग्रामोद्योग, कुटिरोद्योग व खादी उद्योग

१०) ग्रामीण गृह निर्माण

११) पिण्याचे पाणी

१२) इंधन व चारा

१३) रस्ते, नाली, पूल, नदी, जलमार्ग व दळणवळण अन्य साधने

१४) ग्रामीण विद्युतीकरण, विजेचे वाटप

१५) अपारंपरिक ऊर्जा साधने

१६) दारिद्र्य निर्मूलन कार्यक्रम

१७) प्राथमिक व माध्यमिक शाळांसह शिक्षण

१८) तांत्रिक व व्यावसायिक शाळांसह शिक्षण

१९) प्रौढ व अनोपचारिक शिक्षण

२०) ग्रंथालय

२१) सांस्कृतिक कार्यक्रम

२२) बाजार व यात्रा

२३) रुग्णालय, प्राथमिक आरोग्य केंद्रे व दवाखाने यासह आरोग्य व स्वच्छता

२४) कुटुंब कल्याण

२५) स्त्रिया व बालविकास

२६) अपंग व मतिमंद यांच्या कल्याणासह समाजकल्याण

२७) दुर्बल घटकांचे कल्याण व अनुसूचित जाती ( SC ) व अनुसूचित जमाती ( ST ) कल्याण

२८) सार्वजनिक वितरण व्यवस्था

२९) समाजाच्या मौल्यवान ठेव्यांच्या सांभाळ करणे.

– २३ एप्रिल १९९४ पासून महाराष्ट्रात ७३ व्या घटना दुरुस्तूची अंबलबजावणी.

– १९६६ मध्य महाराष्ट्र शासनाने आपल्या १२३ योजना जिल्हा परिषदेकडे हस्तांतरित केल्या आहेत.

– अरुणाचल प्रदेशात अनुसूचित जाती ( एस. सी ) साठी याना राखीव जागांची तरतूद नाही.

– ७३ व्या घटनादुरुस्तीची अमबलबजावणी करणारे देशातील पहिले राज्य मध्यप्रदेश होय.

भूकंप लहरी :

» ज्या वेळी भूकंप होतो, त्या वेळी भूकवचात मोठय़ा प्रमाणात हालचाली होतात व मोठय़ा प्रमाणात कंप निर्माण होतात. यांनाच ‘भूकंप लहरी’ असे म्हणतात.

■ नाभी (Focus) : 

» भूकंप झाल्यावर भूकवचातील ज्या स्थानापासून उगम पावून सर्वदूर पसरतात, त्या स्थानास भूकंप केंद्र किंवा नाभी म्हणतात.

■ अधीकेंद्र (Epicentre) : 

» नाभीच्या अगदी वर क्षितिजाजवळच्या लंब रेषेवर पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर जो िबदू मिळतो, त्याला ‘अधीकेंद्र’ असे म्हणतात. भूकंपकेंद्रापासून निघणाऱ्या भूकंप लहरींचा सर्वात अधिक प्रभाव अधीकेंद्राच्या निकट दिसून येतो. अधिकेंद्रापासून जसजसे अंतर वाढत जाते, तसेतसे भूकंपाची तीव्रता कमी कमी होत जाते.

■ भूकंप अधिलेख (Seismogram) :-  

» भूकंप लहरींचा अभ्यास भूकंप अभिलेखांवरून करता येतो. भूकंप लहरींचे तीन प्रकार पडतात-  प्राथमिक लहरी, दुय्यम लहरी, भूपृष्ठ लहरी.

भूकंप लहरींचे प्रकार :- 

■ प्राथमिक लहरी (P waves) : 

» प्राथमिक लहरींचा वेग इतर सर्व लहरींपेक्षा जास्त असतो. 

» प्राथमिक लहरी या स्थायुरूप व द्रव्यरूप पदार्थावरून प्रवेश करू शकतात. 

» प्राथमिक लहरी या ध्वनी लहरींप्रमाणे असतात. 

» यात कणांचे कंपन लहरींच्या संचरण दिशेने घडून येते.

■ दुय्यम लहरी (S waves) : 

» दुय्यम लहरी या प्रकाश लहरींप्रमाणे असून यात कणांचे कंपन संचरण दिशेशी समलंब दिशेने घडून येते. 

» दुय्यम लहरी या घनपदार्थापासून जाऊ शकतात; परंतु द्रवरूप पदार्थातून त्या जाऊ शकत नाहीत. 

» सर्व साधारणपणे त्यांचा वेग प्राथमिक लहरींच्या वेगापेक्षा निम्मा असतो.

■ भूपृष्ठ लहरी (L waves) : 

» भूपृष्ठ लहरी या भूपृष्ठांवरूनच सागरी लहरींप्रमाणे प्रवाहित होतात. 

» सर्व भूकंप लहरींमध्ये भूपृष्ठ लहरी या अधिक विनाशक असतात. 

» भूपृष्ठांवरून अधिक खोलवर या लहरी प्रवास करू शकत नाही. 

» भूपृष्ठ लहरी पृथ्वीपासून आरपार न जाता पृथ्वीगोलाला फेरी मारतात. 

» भूकंप अभिलेखावर या लहरींची नोंद सर्वात शेवटी होते.

_____________________

■ रिश्टर स्केल (Richter Scale) : 

» अमेरिकन भूकंप शास्त्रज्ञ चार्ल्स रिश्टर यांनी १९३५ साली भूकंपाच्या लहरींची तीव्रता मोजण्यासांठी रिश्टर प्रमाण शोधून काढले. याच्या साह्य़ाने भूकंपाच्या तीव्रतेची सातत्याने नोंद केली जाते. याच्या कक्षा एक ते नऊ या दरम्यान असतात.

■ भूकंपाचे जागतिक वितरण 

■पॅसिफिक महासागराचा पट्टा : 

» जगातील ६५% भूकंप प्रदेश पॅसिफिक महासागराच्या सभोवतालच्या पट्टय़ात आढळतो. 

» याला प्रशांत महासागरातील पट्टा किंवा अग्निकंकण (Rings of Fire) असे म्हणतात. 

» यात इंडोनेशिया, फिलिपाइन्स, जपानची बेटे, कामचटका द्वीपकल्प व पूर्व सबेरियातील काही भाग येतो. 

» भूकंपाचा हा पट्टा उत्तर अमेरिकेत आल्प्सपासून रॉकीज पर्वत दक्षिण अमेरिकेत अँडीज पर्वताला अनुसरून पुढे अंटाक्र्टिका खंडापर्यंत गेलेला आहे. 

» या भागातच असलेल्या जपानच्या हांशू बेटांवर जगातील सर्वात जास्त विद्धंसक भूकंप होतात.

■ मध्य अटलांटिक पट्टा  : 

» या पट्टय़ात अटलांटिक महासागरातील मध्य अटलांटिक रिझ आणि रिझजवळील काही बेटांचा समावेश होतो. 

» येथे सर्वसाधारणपणे मध्यम तीव्रतेच्या भूकंपाची नोंद झालेली आहे.

■ भूमध्य सागरीय पट्टा : 

» या पट्टय़ाचा विस्तार अटलांटिक महासागरातील जलमग्न पर्वतरांगेपासून होऊन भूमध्य समुद्राभोवती पसरलेला आहे.

ज्वालामुखी

पृथ्वीच्या पृष्ठभागी जमिनीला भेग अथवा नळीसारखे भोक पडून त्याद्वारे जमिनीखालच्या खोलवर भागातील तप्त शिलारस (मॅग्मा) बाहेर येऊन पृष्ठभागावर वाहणे, तसेच स्फोटक वायुलोट आणि राखेसदृश्य असे खडकांचे लहानमोठे कण बाहेर फेकले जाणे, या क्रियेला ज्वालामुखी क्रिया म्हणतात.

 सर्वसामान्य ज्वालामुखी क्रियेत मध्यवर्ती नळीच्या वाटे तप्त शिलारस बाहेर येऊन नळीभोवती लाव्हा आणि राख यांची रास साचते व शंकूच्या आकाराचा उंचवटा तयार होत जातो, त्याला ज्वालामुखी हे नाव देतात.

ज्वालामुखी हे जळणारे पर्वत आहेत असा पूर्वी समज होता. ज्वालामुखीतून बाहेर उफाळणारे तप्त वायूचे लोट, धुरासारखे दिसणारे खडकांच्या सूक्ष्म कणांचे फवारे आणि उसळून सांडणारा तप्त शिलारस या सर्वांवरून ही एक पेटलेली निसर्गाची भट्टी आहे, असे वाटणे साहजिक होते. त्यामुळेच ज्वालामुखीतून बाहेर पडणाऱ्या खडकांच्या लहानमोठ्या कणांनाही ‘राख’, ‘अंगार’ (निखारे) अशीच नावे दिली गेली आहेत. पण भौतिक किंवा रासायनिक दृष्ट्या ज्वाला ‘ज्वलन’ म्हणता येईल अशी कोणतीही क्रिया ज्वालामुखी क्रियेत घडून येत नसते. क्वचित बाहेर पडणाऱ्या वायूंपैकी गंधकाची वाफ किंवा हायड्रोजन यांचे ज्वलन होते, पण ते एकूण क्रियेच्या मानाने अगदी नगण्य असते.

जमिनीवर येण्यापूर्वी भूपृष्ठाखाली काही खोलीवर असणाऱ्या तप्त द्रवाला शिलारस म्हणतात. शिलारस म्हणजे केवळ खडक वितळून तयार होणारा रस नव्हे. त्यामध्ये फार मोठ्या प्रमाणात अनेक वायू विरघळलेल्या अवस्थेत असतात. काही कारणाने या शिलारसावर असलेल्या खडकात भेगेसारखे दुर्बल प्रतल किंवा मार्ग सापडला की, दाबाखाली असणारा असा शिलारस पृष्ठभागाकडे येऊ लागतो.

 तो जसजसा पृष्ठभागाकडे घुसत जातो तसतसा वरच्या खडकांचा भार कमी होऊन शिलारसातील वायूंचा दाब वाढू लागतो. शेवटी सोडावॉटरच्या बाटलीचे बूच उडावे तसा वरचा टोपण खडक उडवून देऊन शिलारस उसळून जमिनीवर सांडतो.

शिलारस पृष्ठभागावर आला की, त्यात विरघळलेले बहुतेक वायू कमी-अधिक स्फोटकपणे किंवा शांतपणे बाहेर पडू लागतात. ज्या शिलारसातून बहुतेक वायू निघून गेले आहेत अशा द्रवाला लाव्हा म्हणतात.

मध्यवर्ती निर्गम द्वाराभोवती लाव्हा व राख यांची रास साचून तयार झालेल्या शंकूच्या आकाराच्या डोंगराचे तोंड ज्वालामुखी उद्रेकातील स्फोटाने उडून गेल्यामुळे किंवा खालचा शिलारस निघून जाऊन खाली पोकळी झाल्यामुळे बाजूच्या कडांचा आधार जाऊन त्या आत कोसळल्याने शंकूच्या माथ्याशी बशीसारखा खोलगट भाग तयार होतो, त्याला ‘कुंड’ म्हणतात. 

अशाप्रकारे सर्वसामान्य केंद्रीय उद्रेकात शंकू-कुंड रचनेचे ज्वालामुखी तयार होतात. काही उद्रेकांत मध्यवर्ती नळीच्या ऐवजी जमिनीत अरुंद व लांब भेग पडून तीतून लाव्हा बाहेर पडून आसपासच्या प्रदेशात थरांच्या रूपाने पसरतो. 

ही क्रिया बराच काळ चालू राहून आसपासच्या प्रदेशातील लहान मोठ्या दऱ्या भरून जातात व लाव्हा थरांचा पठारी प्रदेश निर्माण होतो. अशा ज्वालामुखी क्रियेला ‘भेगी उद्रेक’ म्हणतात.

केंद्रीय उद्रेकात लाव्हा नेहमीच मधल्या नळीतून बाहेर न येता कित्येकदा वर येताना खालच्या पातळीवरच बाजूने एखाद्या आडव्या भेगेतून तो बाहेर येऊन मुख्य शंकूच्या उताराच्या बाजूवर उपद्वारातून त्याचा उद्रेक होतो व तेथे उपशंकू तयार होतो.

 इटलीतील एटना या ज्वालामुखीच्या बाजूवर अशी २०० हून अधिक उपद्वारे व उपशंकू तयार झालेली आहेत.

ज्वालामुखीनिर्मितीची कारणे :

 ज्वालामुखी क्रियेचे सर्वांत प्रमुख अंग म्हणजे निर्गम द्वारातून तप्त शिलारस व वायू बाहेर पडणे हे असते. पूर्वी एकेकाळी असा समज होता की, पृथ्वीच्या पृष्ठभागी असणाऱ्या घन कवचाखाली सर्व जागी द्रव स्थितीतील शिलारस भरलेला असावा आणि वेळोवेळी ज्वालामुखींच्या वाटेने तो जमिनीवर येत असावा. 

परंतु भूकंपीय तरंगांच्या अभ्यासातून मिळालेल्या पृथ्वीच्या अंतरंगासंबंधीच्या माहितीवरून असे सिद्ध झाले आहे की, पृथ्वीचा बाहेरचा किमान २,९०० किमी. जाडीचा भाग पूर्णतया घन स्थितीत असला पाहिजे. म्हणजेच कवचाच्या खाली कोठेही मोठ्या प्रमाणात कायम स्वरूपाचा शिलारसाचा साठा असणे शक्य नाही. 

मात्र स्थानिक क्षेत्रात लहान कोठ्यांच्या (कप्प्यांच्या) स्वरूपात वेळोवेळी शिलारसाची निर्मिती होत असावी आणि असा तयार झालेला शिलारस कवचाच्या उथळ भागात येऊन त्याच्यापासून अंतर्वेशी अग्निज खडकांच्या राशी तयार होत असाव्यात, तसेच काही भाग ज्वालामुखी क्रियेने भूपृष्ठावर येत असावा अशी कल्पना आहे [⟶ अग्निज खडक].

शिलारस नेमका कोणत्या जागी, किती खोलीवर, केव्हा आणि कसा निर्माण होतो यांचे पुरेसे ज्ञान अद्याप झालेले नाही. भूपृष्ठीय परिस्थितीत सर्वसामान्य अग्निज खडकांचा वितळबिंदू १,०००° ते १,५००° से. असतो. भूपृष्ठापासून जसजसे खोल जावे तसतसे दर ३२ मी. खोलीला १° से.या प्रमाणात तापमान वाढत जाते. खोलीनुसार तापमान वाढण्याचे हे प्रमाण असेच राहिले, तर सु. ३० किमी. खोलीवर खडक वितळण्याइतके तापमान वाढलेले असेल.

 परंतु खोलीनुसार वरच्या खडकांच्या वजनामुळे दाबही वाढत जातो आणि वाढत्या दाबाप्रमाणे खडक वितळण्याचा बिंदूही वाढतो. त्यामुळे ३२ किमी. खोलीवर खडक वितळण्याइतके तापमान असूनही वाढत्या दाबामुळे तेथील खडक न वितळता घन राहतात.

 जर अशा जागी काही कारणाने खडकांवरील दाब तात्पुरता कमी झाला किंवा तापमानात बरीच वाढ झाली, तर तेवढ्या क्षेत्रातील खडक वितळून त्यांचा शिलारस होणे शक्य आहे.

ज्वालामुखी उद्रेकांचे प्रकार:

 ज्वालामुखीच्या उद्रेकांचे भेगी आणि केंद्रीय असे दोन ठळक प्रकार पडतात. भेगी उद्रेकात पृष्ठभागी पडलेल्या लांब भेगांतून अत्यंत तरल आणि सुवाही बेसाल्ट लाव्ह्याचे पूर पृष्ठावरून वाहत जाऊन जमिनीला समांतर थरात पसरतात. या प्रकारच्या उद्रेकाचे उत्तम उदाहरण आइसलँडमधील १७८३ सालचा उद्रेक होय. त्यावरून अशा उद्रेकांना आइसलँडी उद्रेक म्हणतात.

केंद्रीय उद्रेकामध्ये एखाद्या नळीसारख्या मध्यवर्ती निर्गम द्वारातून लाव्हा व अग्निदलिक पदार्थ बाहेर पडून ते द्वाराभोवती साचतात. लाव्ह्याचे रासायनिक संघटन व तापमान, विशेषतः लाव्ह्यात असणाऱ्या वायूंचे प्रमाण व दाब यांनुसार केंद्रीय उद्रेकाचे अनेक प्रकार होतात. त्यांतील महत्त्वाच्या प्रकारांचे वर्णन येथे दिले आहे.

1. हवाई प्रकार :

 यामध्ये मध्यवर्ती निर्गम द्वारातून अत्यंत सुवाही अशा लाव्ह्याचे निस्सारण होत असते. लाव्ह्यातील वायू शांतपणे बाहेर पडतात. क्वचित प्रसंगी कुंडात असलेल्या लाव्ह्याच्या पृष्ठावरून वेगाने बाहेर पडणाऱ्या वायूंच्या धक्क्यामुळे तप्त लाव्ह्याचे फवारे उडतात व ते वाऱ्याच्या झोतात सापडून लाव्ह्याच्या थेंबांचे तारेसारखे लांब काचतंतू तयार होतात. त्यांना ‘पेली’ या पॉलिनेशियन अग्निदेवतेवरून ‘पेलीचे केस’ असे म्हणतात. 

हवाई प्रकारच्या उद्रेकांमुळे विस्तिर्ण आकारमानाचे ढाल ज्वालामुखी तयार होतात.

हवाई उद्रेकाचा एक दुय्यम प्रकार लाव्हा तलाव हा आहे. ढाल ज्वालामुखीच्या कटाहात अत्यंत तप्त व तरल लाव्हा असतो. तलावाच्या मध्यातून वर येणारा तप्त लाव्हा चोहोबाजूंना काठाकडे वाहत जातो आणि काठाशी पुन्हा आत बुडून हे अभिसरणाचे चक्र चालू राहते. अशा प्रकारे काठाबाहेर लाव्हा न सांडता कटाहात दीर्घकाल एखाद्या तलावाप्रमाणे द्रव लाव्हा राहतो. 

कीलाउआ ज्वालामुखीतील हालेमाऊ माऊ नावाच्या कुंडामध्ये १८२३ पासून १९२४ पर्यंतच्या काळात असा लाव्हा तलाव तयार झालेला होता.

2. स्ट्राँबोली प्रकार :

 लाव्ह्याचा दाटपणा जसजसा वाढत जातो आणि त्याचा सुवाहीपणा कमी होतो, तसतसा लाव्ह्यातील वायू बाहेर पडण्यास होणारा अडथळा वाढत जातो व उद्रेकाचे स्वरूप अधिकाधिक स्फोटक होत जाते. हवाई लाव्ह्यापेक्षा काहीसा कमी सुवाही लाव्हा कुंडात उघडा पडला म्हणजे त्याच्या पृष्ठभागावरील थर घट्ट होतो आणि त्याच्याखाली अडकून पडलेले वायू साचत राहून मधून मधून धक्क्याने सौम्य स्फोटांच्या रूपाने निसटत राहतात. 

हे स्फोट ठराविक कालावधीने, तालबद्धतेने किंवा सातत्याने होत असतात. स्फोटामुळे लाव्ह्याचे लहान मोठे थेंब व गोळे हवेत फेकले जाऊन त्यांचे बाँब, लॅपिली, अंगार इ. पदार्थ होतात. अधिक जोराच्या स्फोटात तप्त लाव्ह्याचे कारंजे वर उडून त्याचा प्रकाशमान फवारा दिसतो. 

सिसिली बेटाच्या उत्तरेस असलेल्या लिपारी समूहातील ज्वालामुखींपैकी स्टाँबोली या ज्वालामुखीत अशी क्रिया दिसत असल्यामुळे या प्रकाराला त्याचे नाव मिळाले आहे. मॅक्सिकोतील पारीकूटीन हा ज्वालामुखीही स्ट्राँबोली प्रकारचा होता.

3. व्हल्कॅनी प्रकार : 

लिपारी समूहातील व्हल्कॅनो नावाच्या ज्वालामुखीवरून हे नाव दिले आहे. या प्रकांरातील लाव्हा बराच दाट असून कुंडात तो थिजून त्याचा घट्ट खडक होतो. थिजलेल्या कवचाखाली असलेल्या लाव्ह्यात बराच काळ वायू साचत राहून अखेर त्याचा दाब इतका वाढतो की, वरच्या कवचाच्या ठिकऱ्या उडवून फार मोठ्या प्रमाणात स्फोटक उद्रेक होतो. घनीभूत लाव्ह्याच्या कवचाचे लहान मोठे तुकडे आणि वायू यांचा प्रचंड लोट आकाशात खूपच उंच उसळून त्याचा फूलकोबीसारखा माथ्याशी विस्तारणारा ढग बनतो. हा ढग काळा दिसतो. 

दीर्घकाल निद्रिस्त असलेल्या ज्वालामुखीतून जेव्हा पुन्हा नव्याने उद्रेकाची सुरुवात होते तेव्हाचा उद्रेक व्हल्कॅनी प्रकाराने होतो. या उद्रेकाने नळीच्या तोंडाशी असलेला अडथळा उडवून देऊन नळी मोकळी करण्याचे कार्य होते.

4. व्हीस्यूव्हिअसी प्रकार : 

हा व्हल्कॅनी प्रकाराचाच पण अधिक उग्र स्फोटक आविष्कार आहे. दीर्घकालापर्यंत बाह्यतः निद्रिस्त असलेल्या ज्वालामुखीत नळीच्या खाली असणाऱ्या शिलारसातील वायूंचे प्रमाण व दाब वाढत वाढत इतके वाढते की, शेवटी नळीचे तोंड उडवले जाऊन अत्यंत उग्र स्फोटक रीत्या खालचा तप्त शिलारस बाहेर भिरकावला जातो.

 शिलारसावरील दाब एकदम कमी झाल्यामुळे त्यातील वायू मुक्त होऊन शिलारसाचे रूपांतर फेसाळ लोटात होते. हा लोट आकाशात खूप उंचीपर्यंत चढून त्याचा माथा विस्तारतो. फुलकोबीसारख्या आकाराचा हा विस्तारणाचा ढग तळपत्या शिलारसाच्या सूक्ष्म थेंबांमुळे प्रकाशमान झालेला असतो.

 व्हीस्यूव्हिअस ज्वालामुखीच्या १९०६ सालच्या स्फोटक उद्रेकात वायूचा स्तंभ १० किमी. उंचीपर्यंत उसळला होता व सतत २० तासांपर्यंत वायूचा लोट बाहेर येत होता.या वायूच्या लोटामुळे ४५० मी. व्यासाचे नळीसारखे भोक पोखरले गेले.

5. प्लिनी प्रकार :

 हा व्हीस्यूव्हिअसी प्रकाराचा पण अत्यंत उग्र स्वरूपाचा स्फोटक उद्रेक आहे. या प्रकारात वर उसळणारा वायूचा लोट कित्येक किमी. उंच चढून विस्तारतो, त्यामुळे आसपासच्या विस्तृत प्रदेशात राखेचा वर्षाव होतो. 

व्हीस्यूव्हिअसच्या इ. स. ७९ सालच्या उग्र स्फोटक उद्रेकाचे वर्णन धाकटे प्लिनी यांनी लिहून ठेवले आहे, त्यावरून हे नाव दिले आहे. या उद्रेकात पाँपेई व हर्क्यूलॅनियम ही दोन मोठी शहरे नष्ट झाली व याच उद्रेकाचे जवळून निरीक्षण करण्याच्या प्रयत्नात थोरले प्लिनी (धाकट्या प्लिनींचे चुलते) यांचा अंत झाला.

6.पेली प्रकार : 

या उद्रेकात लाव्ह्याचा दाटपणा आणि वायूंची स्फोटकता यांची परमावधी होते. नळीच्या वरच्या भागात थिजून घट्ट झालेल्या लाव्ह्याचे टोपण इतके जाड झालेले असते की, खालच्या बाजूस लाव्ह्यात साचत असलेल्या वायूला ते उडवून देणे अशक्य होते.

 वरच्या बाजूने सुटकेचा मार्ग न उरल्याने वायूने भारलेला शिलारस नळीच्या बाजूला भेग पाडून तेथून बाहेर वाट काढतो व उतारावरून तप्त शिलारसाचे लोढें खाली वाहू लागतात. शिलारस बाहेर पडताच त्यातील वायू मुक्त होऊन त्याचा फेसाळ प्रवाह बनतो. 

या प्रवाहाच्या खालच्या बाजूने बाहेर पडणाऱ्या वायूंचा वंगणासारखा उपयोग होऊन घर्षणरहित झालेल्या उतारावरून शिलारसाचे अतितप्त फेसाळ लोंढे प्रचंड वेगाने खाली धाव घेतात. 

क्वचित प्रसंगी त्यांचा वेग ताशी १६० किमी.पर्यंत जातो. उतारावरून वेगाने धाव घेणारे हे लोंढे काळे वा तळपते (प्रकाशमान) असतात. त्यांना ‘न्ये आर्दांत’ असे फ्रेंच नाव आहे. मार्टिनिक बेटावरील माँ पले या ज्वालामुखीचा १९०२ मध्ये अशा प्रकारचा उद्रेक होऊन त्यात पायथ्याचे ३० हजार वस्तीचे सेंट पिअरे हे शहर काही क्षणांत बेचिराख झाले.

ज्वालामुखी क्रियेचे परिणाम :

 ज्वालामुखींच्या उद्रेकाने माणसांचे अतोनात नुकसान होते. राखेने व वायूने पिके नष्ट होतात. वेली व झाडे करपतात. क्वचित संपूर्ण शहरेही लाव्हा रसाने व राखेने बुडून जातात. 

असे असूनही ज्वालामुखी उद्रेकाची टांगती तलवार डोक्यावर बाळगून अशा प्रदेशात माणूस वस्ती करण्यास का उद्युक्त होतो, याचे आश्चर्य ज्वालामुखी प्रदेशापासून दूर राहणाऱ्यांना नेहमीच वाटत आलेले आहे. 

पण ज्वालामुखीचे कार्य केवळ विध्वंसक असते असे नव्हे, तर भूवैज्ञानिक दृष्ट्या ज्वालामुखी क्रियेमुळे भूकवचाच्या खडकात नवीन भर पडत असल्यामुळे हे कार्य रचनात्मक समजले जाते. 

चक्री वादळे, भूकंप , प्रचंड पूर इ. नैसर्गिक आपत्तींमुळे होणारे नुकसान ज्वालामुखी उद्रेकाने होणाऱ्या नुकसानीपेक्षा कितीतरी जास्त असते. इ.स. ७९ ची पाँपेईवर किंवा १९०२ मध्ये सेंट पिअरेवर कोसळलेली आपत्ती ही विरळा घडणारी घटना आहे.

 महायुद्धामुळे किंवा प्रतिवर्षी रस्त्यांवर होणाऱ्या मोटार वाहनांच्या अपघातांमुळे होणाऱ्या मानवी हत्येची  बरोबरी ज्वालामुखी करू शकत नाहीत. ज्वालामुखी उद्रेकाच्या धोक्याबरोबरच ज्वालामुखी प्रदेशातील सुपीक जमिनीचे आकर्षण माणसाला असते. लाव्ह्याचे अपक्षयजन्य (वातावरणीय प्रक्रियांनी तयार झालेले) पदार्थ वनस्पतींना आवश्यक अशा पोषक द्रव्यांनी परिपूर्ण  असतात.

ज्वालामुखीचे प्रकार:

ज्वालामुखींचे वर्गीकरण त्यांच्या  विस्फोटक स्थितीनुसार आणि पृष्ठभागावर विकसित केलेल्या लेयरच्या आधारे  केले जाते.

1.शील्ड ज्वालामुखी

लाव्हा दूरपर्यंत वाहतो म्हणून शिल्ड ज्वालामुखी जगातील सर्वात मोठे ज्वालामुखी आहेत. 

 ते मोठ्या उंचीवर तसेच जास्त अंतरावर आढळतात. 

शिल्ड volcano कमी उतार असलेले आणि जवळजवळ पूर्णतः गोठलेले लावापासून बनलेले आहेत. हे ज्वालामुखी बहुतेक बेसाल्टपासून बनलेले असतात, एक प्रकारचा लावा जो उकळतो तेव्हा अतिशय द्रव असतो.

 ते सर्वसाधारणपणे कमी स्फोटक असतात, परंतु जर पाणी उकळत असेल तर ते विस्फोटक बनू शकतात. येणारा नविन लाव्हा फव्वाराच्या स्वरूपात येतो आणि वरच्या शंकूकार दिशेने उत्सर्जित होतो.

2.सिंडर कोन ज्वालामुखी

हे अतिवृद्ध इग्निअस खडक आणि आकारात लहान असतात. हे स्कोरिया म्हणूनही ओळखले जाते. 

त्यात लहानलहान, दाणेदार सिंडर्स आणि जवळजवळ लावा नसलेली ओलकॅनो असतात. त्यांच्याकडे वरच्या बाजूला एक लहान क्रेटर असते आणि खूप जास्त  बाजूचा उतार असतो.

3. संयुक्त(composite) ज्वालामुखी

संयुक्त ज्वालामुखी मध्यम आकाराच्या बाजूचा आकारात असतात.कधीकधी, त्यांच्या शिखरांमध्ये त्यांच्याकडे लहान craters आहेत.

त्यांना स्ट्रेटो असेही म्हणतात कारण त्यामध्ये वाळूच्या थरांच्या मिश्रित घनदाट लावा प्रवाहांचे स्तर असतात. बेसाल्टापेक्षा थंड आणि अधिक ऍक्टिव्ह लावाच्या विस्फोटाने संयुक्त ज्वालामुखींचे वर्णन केले जाते. हे ज्वालामुखी बहुतेकदा  विस्फोट होऊन तयार होतात.

 पायरोक्लास्टिक पदार्थ आणि राख मोठ्या प्रमाणावर लावासह ग्राउंडमध्ये त्यांचा मार्ग शोधतात. ही सामग्री व्हेंट ओपनिंगच्या परिसरात जमा होते आणि लेयरची निर्मिती करते आणि त्यामुळे त्याला संयुक्त ज्वालामुखी पर्वत म्हणून ओळखतात.

4.कॅल्डेरा

पृथ्वीवरील ज्वालामुखीचे सर्वात मोठे स्फोटक कॅल्डेरा आहे. ते सामान्यतः इतके विस्फोटक असतात की जेव्हा ते उडतात तेव्हा ते कोणत्याही उंच संरचनेऐवजी स्वत: वर पडतात.

त्यांचे स्फोट हे दर्शवितात की त्याचा मेग्मा चेंबर मोठा आणि जवळच्याच भागामध्ये दिसून येतो.  कॅल्डेरा इतका वेगळा असतो की मोठ्या प्रमाणावरील विस्फोट झाल्यानंतर  मोठा उद्रेक होऊन लाव्हा बाहेर पडतो आणि क्रेटर एक लहान, जास्त वाळूचा ज्वालामुखीय खोलगट भाग असतो जो फवाऱ्यावाटे बाहेर पडतो.

ज्वालामुखीय लँडफॉर्म

ज्वालामुखीय विस्फोटक द्रव्यातुन सोडल्या जाणार्या लाव्हाचे रुपांतर अग्निज खडकात होते. 

लाव्हा थंड होण्याच्या स्थानावरून अग्निज खडकांना वर्गीकृत केले आहे:

ज्वालामुखीय अग्निजन्य खडक- यांना extruisve अग्निज खडक म्हणून देखील ओळखले जातात. रॉक कूलिंग पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर होते. उदा. बेसाल्ट, अँथ्रेसाईट इ.

प्लुटोनिक अग्निजन्य खडक - या खडकांना Intrusive अग्निज खडक म्हणून देखील ओळखले जाते. खडकाचे शीतकरण पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर नसून क्रस्टमध्ये होते.

 उदा. ग्रॅनाइट, गॅबरो, डायओराइट इत्यादी. प्लुटोनिक अग्निज खडक त्यांच्या स्वरुपात खालील प्रकारांमध्ये विभागली जातात.

बाथोलिथ: मोठ्या डोमच्या आकाराच्या स्वरूपात खोल भागात असून चुंबकीय पदार्थांचे एक मोठे स्थान आहे. हे ग्रॅनिटिक भाग आहे.

लॅकोलिथ्स: मोठ्या डोमच्या आकारात intrusive भागाचा पातळी खाली आणि पाईप सारखी  असते. पृथ्वीच्या खाली ,संयुक्त ज्वालामुखी सारखी संरचना आहे.

लापोलिथ: ते आकारात saucer(उथळ बशी) आकाराचे आहेत, आकाशाकडे concave आहेत.

फॅकोलिथ्स: नागमोडी वळणात  पदार्थांचे  स्त्रोत  खाली निश्चित करण्यासाठी एक विशिष्ट नळीच्या आकाराचे आहे.

शीट: ते  आग्निज खडकांच्या क्षितिज समांतर भागाजवळ आहेत. पातळ स्तराना शीट म्हटले जाते आणि जाड आडव्या डिपॉझिटला सिल्स असे म्हणतात.

डाईक्स: जेव्हा लाव्हा क्रॅकमधून बाहेर येतात तेव्हा ते ग्राउंडला जवळजवळ लंबरुप बनवतात आणि डाईक्स नावाच्या संरचनेसारख्या उभ्या भेगामध्ये बनतात.

ज्वालामुखींचे वितरण

जगभरातील ज्वालामुखींचे वितरण खाली दिल्याप्रमाणे तीन बेल्टमध्ये आढळतात:

सर्कम पॅसिफिक बेल्ट

मिड-वर्ल्ड माउंटन बेल्ट

आफ्रिकन रिफ्ट व्हॅली बेल्ट

ज्वालामुखी तीव्र फोल्डिंग आणि फौल्टिंगच्या प्रदेशांशी संबंधित आहेत. ते किनार्यावरील पर्वत, बेटांवर आणि महासागराच्या मध्यभागी असतात. महाद्वीपमधील आंतरिक भाग ज्वालामुखी पासूनसामान्यतः मुक्त असतात. 

बहुतेक सक्रिय ज्वालामुखी प्रशांत(पॅसिफिक) महासागरिय प्रदेशात आढळतात.