▪️ साधे बहुमत
▪️ पूर्ण बहुमत
▪️ प्रभावी बहुमत
▪️ विशेष बहुमत
▪️ विशेष बहुमत + साध्या बहुमताने 50% राज्यांची मान्यता
1) साधे बहुमत (Simple Majority)
✅ स्पष्टीकरण :
▪️ उपस्थित आणि मतदान करणाऱ्या सदस्यांपैकी 50% पेक्षा जास्त (50% + 1) असे बहुमत संदर्भित करते.
▪️ कार्यशील बहुमत म्हणून देखील साधे बहुमत ओळखले जाते.
💥 उदाहरण :
→ लोकसभेतील सदस्य संख्या : 545
→ अनुपस्थित सदस्य : 45
→ मतदान न करणारे : 100
→ म्हणजे उपस्थित व मतदान करणारे : 400
→ 400 च्या 50% पेक्षा जास्त म्हणजे 200 + 1
→ तर लोकसभेतील साधे बहुमत असेल : 201
✅ वापर / उपयोग :
सर्वसाधारण धन/वित्त विधेयक पारित करण्यासाठी
अविश्वास प्रस्ताव / विश्वास प्रस्ताव / निंदाव्यंजक प्रस्ताव / स्थगन प्रस्ताव पारित करण्यासाठी
उपराष्ट्रपतींना पदावरून दूर करण्यासाठी लोकसभेत
आर्थिक आणीबाणी लागू करण्यासाठी
राष्ट्रपती राजवट लागू करण्यासाठी
कलम 2 व 3 नुसार नवीन राज्य निर्मिती
संसदेत विधापरिषद निर्मिती / नष्ट करण्यासाठी
2) सर्वकष बहुमत / पूर्ण बहुमत (Absolute Majority)
✅ स्पष्टीकरण :
▪️ सदनाच्या एकूण सदस्य संख्येपैकी 50% पेक्षा जास्त सर्वंकष बहुमत संदर्भित करते.
💥 उदाहरण :
→ लोकसभा सदस्य संख्या : 545
→ तर लोकसभेतील सर्वंकष बहुमत : 545 च्या 50% + 1 = 273
✅ वापर / उपयोग :
सर्वंकष बहुमताचा वापर केंद्र आणि राज्य सदनांमध्ये सहसा होत नाही.
परंतु केंद्र किंवा राज्य सरकारे स्थापनेवेळी या बहुमताचा वापर होतो. (सर्वसाधारण निवडणुकांनंतर)
3) प्रभावी बहुमत (Effective Majority)
✅ स्पष्टीकरण :
▪️ सदनाच्या सदस्य संख्येच्या (रिक्त जागा वगळता) 50% पेक्षा जास्त (50% + 1) संख्या प्रभावी बहुमत संदर्भित करते.
▪️ 50% of the effective strength of the house
▪️ When Indian Constitution mentions "All the then member" that refers to the effective majority.
💥 उदाहरण :
→ लोकसभा सदस्य संख्या : 545
→ रिक्त जागा : 45
→ म्हणजे त्यावेळी सदनाची कार्यक्षम संख्या : 500
→ प्रभावी बहुमत : 500 च्या 50% + 1 = 251
✅ वापर / उपयोग :
उपराष्ट्रतींना पदावरून दूर करण्यासाठी राज्यसभेत वापर (कलम 67b)
लोकसभेचे अध्यक्ष व उपाध्यक्ष यांना पदावरून दूर करणे
राज्य विधानसभेचे व विधान परिषदेचे अध्यक्ष व उपाध्यक्ष यांना पदावरून दूर करणे
4) विशेष बहुमत (Special Majority)
💥 साधे बहुमत, सर्वंकष बहुमत, प्रभावी बहुमत या व्यतिरिक्त असलेले बहुमत हे विशेष बहुमत प्रकारात येईल.
✅ विशेष बहुमताचे 4 प्रकार आहेत :
💥 प्रकार 1 : कलम 249 नुसार विशेष बहुमत
▪️ सदनातील उपस्थित व मतदान करणाऱ्या सदस्यांच्या 2/3 बहुमत
🔸 उदाहरण :
→ राज्यसभा सदस्यसंख्या : 245
→ फक्त 150 सदस्य उपस्थित व मतदान करणारे
→ तर विशेष बहुमत लागेल : 101
✅ वापर / उपयोग :
👉 राज्यसूचीतील विषयांवर कायदा करण्याचा संसदेला अधिकार प्रदान करण्यासाठी
💥 प्रकार 2 : कलम 368 नुसार विशेष बहुमत
▪️ सदनातील एकूण सदस्य संख्येच्या बहुमताने (50% + 1) आणि उपस्थित व मतदान करणाऱ्या सदस्यांच्या 2/3 बहुमताने संमत
💥 उदाहरण :
→ लोकसभा सदस्य संख्या : 545
→ एकूण बहुमत (50% + 1) = 273
→ उपस्थित व मतदान करणारे : 500
→ त्यांचे 2/3 = 334
✅ वापर / उपयोग :
घटनादुरुस्ती विधेयके पारित करण्यासाठी
सर्वोच्च व उच्च न्यायालयातील न्यायाधीशांना पदावरून दूर करणे
महालेखापरीक्षक आणि मुख्य निवडणूक आयुक्त यांना पदावरून दूर करणे
राष्ट्रीय आणीबाणीस मान्यता देण्यासाठी दोन्ही गृहात
❇️ विशेष बहुमताचे उर्वरित 2 प्रकार :
💥 प्रकार 3 : कलम 368 नुसार विशेष बहुमत + साध्या बहुमताने 50% राज्यांची मान्यता
▪️ प्रकार 2 नुसार विशेष बहुमत + निम्म्यापेक्षा जास्त राज्यांच्या विधानसभांतील साध्या बहुमताने विधेयक पारित
👉 उदाहरण :
→ प्रकार 2 नुसार विशेष बहुमत
→ 28 राज्यांपैकी 50% + 1 म्हणजे 15 राज्यांची मान्यता
✅ वापर / उपयोग :
संघराज्यीय संरचनेतील बदल होत असलेल्या घटनादुरुस्तीसाठी
उच्च न्यायालयातील न्यायाधीशांचे स्थान
National Judicial Appointment Commission (NJAC) ही या प्रकारातील दुरुस्तीचे उदाहरण
💥 प्रकार 4 : कलम 61 नुसार विशेष बहुमत
▪️ सदस्यांच्या एकूण संख्येच्या 2/3 बहुमताने
→ लोकसभा : 545 च्या 2/3 = 364 मते
→ राज्यसभा : 245 च्या 2/3 = 164 मते
✅ वापर / उपयोग :
👉 राष्ट्रपतींवरील महाभियोगावेळी हे बहुमत लागते.
