भारतीय सार्वजनिक वित्तातील तुटीच्या संकल्पना

1) अर्थसंकल्पीय तूट (Budget Deficit)

➤ सरकारच्या एकूण खर्च आणि एकूण प्राप्ती (उधारीसह) यांच्यातील फरक म्हणजे अर्थसंकल्पीय तूट.

➤ म्हणजे सरकारचे एकूण खर्च जास्त आणि प्राप्ती कमी असेल तर ही तूट निर्माण होते.

सूत्र:

अर्थसंकल्पीय तूट = एकूण खर्च – एकूण प्राप्ती (उधारीसह)

2) महसुली तूट (Revenue Deficit)

➤ सरकारचा महसुली खर्च हा महसुली प्राप्तीपेक्षा जास्त झाल्यास जी तूट निर्माण होते तिला महसुली तूट म्हणतात.

➤ महसुली तूट दर्शवते की सरकार चालू व्यवस्थापन खर्च भागवण्यासाठीही पुरेशी महसुली कमाई करू शकत नाही.

सूत्र:

महसुली तूट = महसुली खर्च – महसुली प्राप्ती

3) वित्तीय तूट (Fiscal Deficit)

➤ सरकारला आपल्या सर्व खर्चासाठी एकूण किती उधारी घ्यावी लागते, याचे मोजमाप म्हणजे वित्तीय तूट.

➤ सरकारच्या उधारीविना होणाऱ्या प्राप्तीचा विचार करून उरलेली उणीव ही वित्तीय तूट असते.

सूत्र:

वित्तीय तूट = एकूण खर्च – (महसुली प्राप्ती + उधारीविना भांडवली प्राप्ती)

4) प्राथमिक तूट (Primary Deficit)

➤ वित्तीय तुटीतून व्याज देयके (पूर्वीच्या कर्जांवरील) वजा केल्यावर जी तूट उरते तिला प्राथमिक तूट म्हणतात.

➤ हे मोजमाप दर्शवते की जुनी कर्जे वगळता सरकार प्रत्यक्ष किती कर्ज घेत आहे.

सूत्र:

प्राथमिक तूट = वित्तीय तूट – व्याजदेयके

5) प्रभावी महसुली तूट (Effective Revenue Deficit)

➤ महसुली तुटीतून राज्यांना/स्थानिक संस्थांना भांडवली मालमत्ता निर्माणासाठी दिलेले अनुदान वजा केले की उरते ती प्रभावी महसुली तूट.

➤ याने कळते की महसुली तुटीत नेमका गैरउत्पादक खर्च किती आहे.

सूत्र:

प्रभावी महसुली तूट = महसुली तूट – भांडवली मालमत्ता निर्मितीसाठी दिलेले अनुदान

6) प्राथमिक महसुली तूट (Primary Revenue Deficit)

➤ महसुली तुटीतून व्याज देयके वजा केली की जी रक्कम उरते तिला प्राथमिक महसुली तूट म्हणतात.

➤ महसुली तुटीतील प्रत्यक्ष चालू तूट किती आहे, हे यातून दिसते.

सूत्र:

प्राथमिक महसुली तूट = महसुली तूट – व्याजदेयके

7) चलनी तूट (Monetised Deficit)

➤ वित्तीय तुटीपैकी ज्या भागाची भरपाई RBI नवीन चलन छापून किंवा सरकारी रोखे खरेदी करून करते, त्या भागाला चलनी तूट म्हणतात.

➤ यातून सरकारची तूट थेट केंद्रीय बँकेद्वारे भरली जाते.

सूत्र:

चलनी तूट = RBI कडून सरकारला दिलेला निव्वळ कर्जपुरवठा

🟦 एकदम थोडक्यात सारांश

➤ अर्थसंकल्पीय तूट: खर्च – प्राप्ती (उधारीसह)

➤ महसुली तूट: महसुली खर्च – महसुली प्राप्ती

➤ वित्तीय तूट: खर्च – उधारीविना प्राप्ती

➤ प्राथमिक तूट: वित्तीय तूट – व्याजदेयके

➤ प्रभावी महसुली तूट: महसुली तूट – भांडवली अनुदान

➤ चलनी तूट: RBI वित्तपुरवठा