🔷 १) संकल्पना (Concept)
➤ पृथ्वीवरील लाखो वनस्पतींचे त्यांच्या वैशिष्ट्यांनुसार गट तयार करण्यास वनस्पती वर्गीकरण म्हणतात.
➤ उद्देश – वनस्पतींची ओळख, तुलना आणि अभ्यास सुलभ करणे.
🔷 २) वर्गीकरणाचे प्रकार (Types of Classification)
➤ (A) कृत्रिम वर्गीकरण (Artificial Classification)
फक्त बाह्य लक्षणांवर आधारित.
उदा. आकार, रंग, उपयोग इ.
उदा. थिओफ्रास्टस, लिनिअस यांनी वापरले.
➤ (B) नैसर्गिक वर्गीकरण (Natural Classification)
बाह्य + अंतर्गत दोन्ही लक्षणांवर आधारित.
उदा. बेंटहॅम आणि हूकर यांचे वर्गीकरण.
➤ (C) उत्क्रांतीवर आधारित वर्गीकरण (Phylogenetic Classification)
वनस्पतींच्या उत्क्रांतीतील नातेसंबंधावर आधारित.
उदा. एंग्लर आणि प्रँटल, हचिन्सन यांनी वापरले.
🔷 ३) वर्गीकरणाचा इतिहास (History of Classification)
➤ थिओफ्रास्टस (Theophrastus) – “Botanyचा जनक”; झाडे, झुडपे, औषधी गटात वर्गीकरण.
➤ लिनिअस (Carolus Linnaeus) – “द्विनाम पद्धतीचा जनक”; प्रत्येक वनस्पतीस दोन नावे – वंश आणि प्रजाती.
➤ बेंटहॅम व हूकर (Bentham & Hooker) – Natural System दिले.
➤ एंग्लर व प्रँटल (Engler & Prantl) – उत्क्रांतीवर आधारित प्रणाली दिली.
🔷 ४) वनस्पतींचे मुख्य गट (Main Groups of Plants)
✅ १) थॅलॉफायटा (Thallophyta)
➤ सर्वात आदिम व साध्या रचनेच्या वनस्पती.
➤ खरे खोड, मुळे, पाने नसतात.
➤ शरीर “थॅलस” स्वरूपाचे असते.
➤ वाहक ऊतक (vascular tissue) नसते.
➤ प्रजोत्पादन बीजांशिवाय बीजुकांद्वारे होते.
➤ पाणी किंवा ओलसर जागी वाढतात.
➤ उदाहरणे:
शैवाल (Algae): Spirogyra, Ulothrix, Chlamydomonas, Volvox, Laminaria, Sargassum.
बुरशी (Fungi): Rhizopus (भाकरीवरील बुरशी), Yeast (साचलेली यीस्ट), Agaricus (मशरूम).
✅ २) ब्रायॉफायटा (Bryophyta)
➤ यांना “पाणथळ वनस्पती” म्हणतात कारण या अंशतः जलजीवी आणि स्थलजीवी आहेत.
➤ खरे वाहक ऊतक नसते पण मुळासारख्या रचना (rhizoids) असतात.
➤ “Amphibians of Plant Kingdom” असेही म्हणतात.
➤ लैंगिक प्रजोत्पादनासाठी पाण्याची आवश्यकता असते.
➤ शरीरात खोड, पाने थोड्याशा प्रमाणात वेगळी दिसतात.
➤ उदाहरणे:
Funaria (Moss), Riccia, Marchantia, Anthoceros.
✅ ३) प्टेरिडोफायटा (Pteridophyta)
➤ या वनस्पतींमध्ये खरे मुळे, खोड आणि पाने असतात.
➤ वाहक ऊतक (xylem, phloem) विकसित असते.
➤ बीज तयार होत नाहीत; बीजुकांद्वारे प्रजनन होते.
➤ यांना “पहिल्या वाहक ऊतक असलेल्या वनस्पती” म्हणतात.
➤ लैंगिक प्रजननासाठी पाण्याची गरज असते.
➤ उदाहरणे:
Fern (Nephrolepis), Equisetum (Horsetail), Lycopodium (Club moss), Marsilea.
✅ ४) जिम्नोस्पर्म (Gymnosperms)
➤ “अनावृत्तबीजी वनस्पती” — बीजांवर आवरण नसते.
➤ बीज तयार होतात पण फुले किंवा फळे नसतात.
➤ या वनस्पती उंच आणि दीर्घायुषी असतात.
➤ खरे मुळे, खोड, पाने असतात आणि वाहक ऊतक पूर्ण विकसित असतात.
➤ परागण आणि फलन वाऱ्याद्वारे (Wind pollination) होते.
➤ उदाहरणे:
Cycas, Pinus (देवदार), Cedrus, Ephedra.
✅ ५) अँजिओस्पर्म (Angiosperms)
➤ “आवृत्तबीजी वनस्पती” – बीज फळाच्या आवरणात बंद असते.
➤ फुलझाडे या गटात येतात.
➤ सर्वाधिक प्रगत व विविधतेने समृद्ध गट.
➤ वाहक ऊतक विकसित आणि पूर्ण कार्यक्षम असतात.
➤ उदाहरणे: आंबा (Mango), गहू (Wheat), तांदूळ (Rice), मटार (Pea), गुलाब (Rose).
🔷 ६) अँजिओस्पर्मचे उपविभाग (Subdivisions of Angiosperms)
✅ (A) एकदलीय (Monocotyledons)
➤ बीजामध्ये एकच दलिका (cotyledon).
➤ शिरा समांतर (Parallel venation).
➤ मूळ तंतुमूल (fibrous).
➤ फुलांची पाकळ्या ३ च्या पटीत.
➤ उदाहरणे: गहू, तांदूळ, ऊस, केळी, लसूण, कांदा.
✅ (B) द्विदलीय (Dicotyledons)
➤ बीजामध्ये दोन दलिका.
➤ शिरा जाळीदार (Reticulate venation).
➤ मूळ प्रधानमूल (tap root).
➤ फुलांची पाकळ्या ४ किंवा ५ च्या पटीत.
➤ उदाहरणे: आंबा, मटार, गुलाब, सूर्यफूल, कापूस.
🔷 ७) आधुनिक वर्गीकरण (Modern Classification)
➤ DNA sequencing, molecular data आणि evolutionary संबंधांवर आधारित.
➤ सर्वाधिक मान्य प्रणाली: APG System (Angiosperm Phylogeny Group)
➤ संगणकीय व जीनोमिक अभ्यासावर आधारित वर्गीकरण.
🔷 ८) वर्गीकरणाचे महत्त्व (Importance of Classification)
➤ वनस्पतींची ओळख आणि अभ्यास सुलभ होतो.
➤ कृषी, औषधी, पर्यावरणशास्त्र, बायोटेक्नॉलॉजी क्षेत्रात उपयोगी.
➤ नवीन प्रजाती शोधणे आणि संरक्षणासाठी मदत होते.
🔷 ९) महत्वाचे शास्त्रज्ञ (Important Botanists)
➤ थिओफ्रास्टस – वनस्पती वर्गीकरणाचा जनक.
➤ लिनिअस – द्विनाम पद्धती.
➤ बेंटहॅम व हूकर – नैसर्गिक प्रणाली.
➤ एंग्लर व प्रँटल – उत्क्रांती आधारित प्रणाली.
➤ हचिन्सन – आधुनिक वर्गीकरण.
अधिक माहितीसाठी नक्की पहा : www.yashacharajmarg.com
No comments:
Post a Comment