➤ नवाश्म युगाच्या शेवटी तांबे वापरण्यास सुरुवात झाली
➤ दगड व तांब्याची उपकरणे वापरून नव्या संस्कृती उदयास आल्या
➤ हडप्पा संस्कृतीपूर्व किंवा समकालीन अशा अनेक संस्कृती विकसित झाल्या
➤ लोक दगड, तांबे व क्वचित कांस्याची साधने वापरत होते
➤ वसाहती नद्यांच्या काठी, डोंगरकडील व अर्धशुष्क भागात होत्या
📌 2. ताम्रपाषाण युगातील वसाहतींची ठिकाणे
१) राजस्थान
➤ अहर, गिलुंड (बनास नदी काठी – स्मेल्टिंग व तांब्याचे धातुकाम विकसित)
२) मध्यप्रदेश
➤ माळवा – रंगीत भांडी, कुंभारकाम, कृषिप्रधान जीवन
➤ कायथा – पॉलिश भांडी, श्रेणीभेद, धातू व हाडांचा वापर
➤ एरण – गढीसमान रचना, संरक्षित वसाहती
➤ नवदातोली – नर्मदा तीरावर, अन्नधान्यांची विविधता
३) महाराष्ट्र
➤ जोर्वे (प्रवरा नदीकाठी) – नावानुसार संस्कृतीचे नामकरण
➤ नेवासा – उत्तम शेती, भांड्यांचा पुरावा
➤ दायमाबाद – २० हेक्टर क्षेत्र, गढीसारखी बांधणी
➤ चांदोली – दगडी भांडी व भिंती
➤ इनामगाव – १००+ घरे व कबरी, घरे व गोडाऊन, धान्याचे कोठार
➤ प्रकाश – भांड्यांचे पुरावे, रंगकाम
➤ नाशिक – अर्धशुष्क भागात, भांड्यांची विविधता
➤ सावळदा – काळसर भांडी, कृषिप्रधान जीवन
४) गुजरात
➤ रंगपूर – विटांची घरे, लोहयुगात संक्रमण
➤ प्रभास – पूजास्थळे, लोखंडी साधने
५) बिहार/उत्तरप्रदेश/बंगाल
➤ चिरांद – गंगा खोऱ्यातील वसाहत
➤ पांडू राजर ढिबी, महिषदल – बंगाल
➤ सेनुवार, सोनपूर – बिहार
➤ खैरादीह, नरहन – पूर्व उत्तरप्रदेश
🔧 3. उपकरणे आणि तंत्रज्ञान
➤ दगडी पात्या, फलक, कुऱ्हाडी
➤ दक्षिण भारतात दगडी उपकरणांचा भरपूर वापर
➤ अहर, गिलुंड – तांब्याच्या वस्तू मोठ्या प्रमाणात
➤ अहर – स्मेल्टिंग, धातुकाम विकसित
➤ महाराष्ट्र – सपाट आयताकृती तांब्याच्या कुऱ्हाडी, छिन्न्या
🌾 4. कृषी आणि आहार
➤ गहू, तांदूळ, बाजरी, मसूर, मूग, वाटाणा, उडीद
➤ नवदातोली – सर्वप्रकारची अन्नधान्ये
➤ कापूस, जवस, रागी, भरड धान्ये
➤ मासे, गोमांस, हरणाचे मांस
➤ उंटाचे अवशेष सापडले, घोड्यांचे नाही
➤ पश्चिम भारत – गहू, बार्ली, अधिक मांसाहार
➤ पूर्व भारत – तांदूळ, मासे
🏡 5. घरे आणि वसाहती
➤ अहर-गिलुंड – ४ हेक्टर क्षेत्र
➤ भाजलेल्या विटांचा क्वचित वापर
➤ सामान्यतः माती व तट्ट्यांची घरे
➤ अहर – दगडी घरे
➤ दायमाबाद – २० हेक्टर, गढीसमान दगडी संरचना
➤ इनामगाव – १००+ गोल व आयताकृती घरे, कबरी
➤ ५ खोल्यांचे प्रमुखाचे घर, धान्याचे कोठार
➤ वसाहतीभोवती खंदक
➤ महाराष्ट्रातील वसाहती – पर्जन्यकमीमुळे ओस
🎨 6. कला आणि हस्तकला
➤ मणी – तांबे, रक्ताश्म, स्टेटाइट, क्वार्ट्ज
➤ माळवा, महाराष्ट्र – सूत कातणे, कापड विणणे
➤ कुंभारकाम, धातुकाम, हाडकाम, मातीच्या मूर्ती
➤ लाल-काळ्या रंगाची चाकावरील भांडी
➤ स्टँडवरील ताटल्या, वाट्या, पाण्याची भांडी
➤ पूर्व भारतात रंगकाम कमी
➤ भांडी – शिजवणे, खाणे, साठवणूक
⚰️ 7. दहन-दफन पद्धती आणि धार्मिक आचरण
➤ मृतांना घराखाली कलशात पुरणे
➤ स्मशान नव्हते (हडप्पासारखे नव्हते)
➤ मृतासोबत तांब्याच्या वस्तू, भांडी ठेवली जात
➤ स्त्री मूर्ती – मातृदेवतेची पूजा
➤ बैलाच्या मूर्ती – धार्मिक प्रतीक
➤ पूर्व भारत – अंशतः शवपिंड; महाराष्ट्र – पूर्ण दफन
🏘️ 8. सामाजिक संरचना
➤ वसाहतींचा आकार व दफनप्रथांमधून सामाजिक विषमता
➤ मोठ्या वस्त्यांचे लहान वस्त्यांवर वर्चस्व
➤ वस्तिप्रमुख – मध्यभागी; शिल्पकार – बाहेर
➤ काही मुलांचे दफन – तांब्याच्या माळा; काही – फक्त भांडी
➤ कायथा – श्रीमंत घरात मौल्यवान वस्तू सापडल्या
🏺 9. गणेश्वर संस्कृती (राजस्थान)
➤ झुनझुनू जिल्ह्यातील खाणीजवळ
➤ बाण, गदे, मासे हुक, बांगड्या, घोड्याच्या मूर्ती
➤ भाजक्या मातीचे गोळे, हडप्पाशी साम्य दर्शवणारी उपकरणे
➤ गेरू रंगाची मातीची भांडी
➤ कालखंड – इ.स.पू. २८००-२२००
➤ उपजीविका – शेती व शिकारी
➤ हडप्पा संस्कृतीच्या विकासात मोलाचा हातभार
🌟 10. ताम्रपाषाण संस्कृतीचे महत्त्व व मर्यादा
➤ कालक्रम – हडप्पा पूर्व, समकालीन, हडप्पोत्तर
➤ हडप्पा पेक्षा स्वतंत्र वसाहती – माळवा, जोर्वे, कायथा
➤ जोर्वे – मोठी खेडी निर्माण
➤ विविध पीकवर्ग, अन्नधान्य वापर
➤ इनामगाव, एरण – गढीसमान संरचना
➤ पूर्व भारत – बांधकाम मर्यादित
11.मर्यादा
➤ दुग्धजन्य उत्पादनांचा अभाव
➤ खोल व यंत्रयुक्त शेतीसाठी साधनांची कमतरता
➤ कांस्य निर्माणाचे अपुरे कौशल्य
➤ लिखित भाषेचे ज्ञान नव्हते
➤ बालमृत्यू दर जास्त
ही रचना परीक्षेसाठी अधिक सुसंगत आणि स्वच्छ स्वरूपात वापरता येईल.
No comments:
Post a Comment