पार्श्वभूमी आणि कारणे:
1. सामाजिक आणि धार्मिक कारणे :
ब्रिटिशांनी हिंदू आणि मुस्लिम धर्मीयांच्या धार्मिक प्रथांमध्ये हस्तक्षेप केला.
इंग्रजांनी ख्रिश्चन धर्म प्रसारासाठी प्रयत्न केले, ज्यामुळे स्थानिक धर्मीयांना त्रास झाला.
ब्रिटिशांनी सैनिकांना नवीन लीव्हर बंदुका वापरण्यास सांगितल्या, ज्यांच्या कार्ट्रिजच्या साठ्यावर जनावरांची चरबी लावलेली होती.
या चरबीचा वापर गाय आणि डुक्कर या जनावरांची चरबी असल्याचा समज होत होता — हिंदूंसाठी गाय पवित्र असल्याने आणि मुसलमानांसाठी डुक्कर हराम असल्याने, सैनिकांना ही गोष्ट स्वीकार्य नव्हती.
सैनिकांना कार्ट्रिजला ओठाने चावून वापरावे लागत होते, ज्यामुळे ही धार्मिक भावना भडकली.
त्यामुळे सैनिकांमध्ये धार्मिक असंतोष निर्माण झाला आणि हा एक महत्त्वाचा उग्रतेचा कारणीभूत ठरला.
2. आर्थिक कारणे:
शेतकऱ्यांवर जबरदस्त करवसुली, जमीन जप्ती, आणि कर्जाची वाढती स्थिती.
ब्रिटिशांनी भारतीय कुटुंबांचे पारंपरिक व्यवसाय आणि उद्योग नष्ट केले.
ब्रिटिश कंपनीच्या कारभारामुळे भारतातील आर्थिक संपत्ती लुटली गेली.
3. राजकीय कारणे:
ब्रिटिशांनी अनेक स्थानिक राजे आणि महाराजांच्या सत्ता काढून घेतली.
'डॉक्ट्रिन ऑफ लैप्स' आणि 'राईट ऑफ सर्वाइव्हर' सारख्या धोरणांनी भारतीय राजघराण्यांवर थेट परिणाम केला.
4. सेनिक कारणे :
भारतीय सैनिकांना कमी वेतन आणि वाईट स्थिती.
इंग्रजांनी स्थानिक सैनिकांना नीच समजले.
बंदुकांच्या साठ्याच्या चरबीच्या अफवा यांनी सैनिकांमध्ये रोष निर्माण केला.
घटनाक्रम :
२ मई १८५७ - मेरठ बंड:
ब्रिटिश सैन्यातील भारतीय सैनिकांनी (सेपाया) बंड पुकारला. ह्याला ‘मेरठ उठाव’ म्हणतात.हा बंड पुढे दिल्लीपर्यंत पसरला. दिल्लीतील बादशहा बहादुरशाह झफर यांचा पुनर्स्थापना:
दिल्लीतील मुघल सम्राट बहादुरशाह झफर यांना भारतीयांनी स्वातंत्र्य सेनानी म्हणून सम्राट घोषित केले.
लखनऊ, कानपूर, झांसी आणि इतर ठिकाणी लढाया:
झांसीची राणी लक्ष्मीबाई यांनी ब्रिटिशांविरुद्ध जोरदार लढा दिला.
कानपूरच्या नाना साहेब आणि तात्या टोपे यांनी स्वातंत्र्यलढ्यात मोठे योगदान दिले.
लखनऊत बेगम हजरत महल यांनी उग्र विरोध केला.
ब्रिटीशांची प्रतिक्रिया :
ब्रिटिशांनी लष्कर पाठवून या उठावाला दाबलं. त्यांनी कडक कारवाई केली आणि विद्रोहींवर क्रूर अत्याचार केले.
परिणाम :
ईस्ट इंडिया कंपनीचा अंत झाला आणि १८५८ मध्ये भारताचा थेट ब्रिटिश राजवटा सुरु झाला.
ब्रिटिश सरकारने "भारत शासन अधिनियम 1858" लागू केला.
भारतीयांच्या भावना अधिक दडपल्या गेल्या पण स्वातंत्र्याची ज्वाला पेटली.
भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामाला नवा प्रवाह मिळाला.
ब्रिटिशांनी प्रशासनात सुधारणा करून स्थानिक हितसंबंधांना काही प्रमाणात समजून घेण्याचा प्रयत्न केला.
महत्त्व :
भारतीय लोकांच्या एकात्मतेचा आणि स्वातंत्र्यप्राप्तीच्या स्वप्नाचा पहिला मोठा प्रयत्न.
अनेक राजकारणी आणि समाजसुधारकांना स्वातंत्र्य लढ्यात पुढे येण्याचा मार्ग दिला.
भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याचा पाया घालणारा प्रसंग.
१८५७ च्या स्वातंत्र्य संग्रामातील प्रमुख नेते आणि त्यांचे योगदान
नेते, ठिकाण आणि त्यांचे योगदान / भूमिका
राणी लक्ष्मीबाई - झांसी ( इंग्रजांविरुद्ध शौर्याने लढली, झांसीचे संरक्षण केले.)
नाना साहेब - कानपूर (कानपूरमधील बंडाचा नेतृत्वकर्ता, ब्रिटिशांविरुद्ध मोहीम राबवली.)
तात्या टोपे - महाराष्ट्र ((विशेषतः) राणी लक्ष्मीबाईचे समविचारी, विविध भागात स्वातंत्र्यलढा राबवला.)
बेगम हजरत महल - लखनऊ (लखनऊच्या स्वातंत्र्यासाठी लढली, ब्रिटिशांविरुद्ध उठाव केला.)
झकिर हुसेन - दिल्ली (दिल्लीतील विद्रोहाचे प्रमुख, बादशहा झफर यांचे सहकारी.)
मक़बूल खान - कर्नाटक विद्रोहाचे नेतृत्त्व केले.
बहादूर शाह झफर - दिल्ली (मुघल सम्राट, स्वातंत्र्यसैनिकांचा प्रतीकात्मक नेता.)
मदनलाल - कानपूर (नाना साहेब यांचा सहकारी, कानपूरमधील लढाईत महत्त्वाची भूमिका.)
बक्शी बख्त खान - मेरठ, (दिल्ली सेपायांच्या उठावाचे नेतृत्व केले.)
