19 December 2025

भारतीय संविधान : सर्व अनुसूच्या (All Schedules)



1) अनुसूची 1 – राज्ये व केंद्रशासित प्रदेश

● भारतातील राज्ये व केंद्रशासित प्रदेशांची नावे व सीमा

● नवीन राज्य किंवा केंद्रशासित प्रदेश निर्माण झाल्यास ही अनुसूची बदलली जाते

● संबंधित अनुच्छेद : अनुच्छेद 1 व अनुच्छेद 4


2) अनुसूची 2 – वेतन, भत्ते व पेन्शन

● राष्ट्रपती

● उपराष्ट्रपती

● राज्यपाल

● लोकसभा अध्यक्ष व उपाध्यक्ष

● राज्य विधानसभेचे अध्यक्ष

● सर्वोच्च व उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश

● विशेष मुद्दा : नियंत्रक व महालेखापाल (CAG) यांचे वेतन यात समाविष्ट नाही (अनुच्छेद 148)


3) अनुसूची 3 – शपथ / प्रतिज्ञा

● केंद्रीय व राज्य मंत्री

● लोकसभा व राज्यसभा सदस्य

● आमदार

● सर्वोच्च व उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश

● राष्ट्रपती – अनुच्छेद 60

● उपराष्ट्रपती – अनुच्छेद 69


4) अनुसूची 4 – राज्यसभा प्रतिनिधित्व

● राज्यानुसार राज्यसभा सदस्यांची संख्या

● अप्रत्यक्ष निवडणूक पद्धत (विधानसभा मार्फत)

● संबंधित अनुच्छेद : अनुच्छेद 80


5) अनुसूची 5 – अनुसूचित क्षेत्रे (Tribal Areas)

● राज्यांतील अनुसूचित क्षेत्रांचे प्रशासन

● राज्यपालांना विशेष अधिकार

● Tribal Advisory Council ची तरतूद

● मध्य व पूर्व भारतातील राज्यांमध्ये लागू


6) अनुसूची 6 – स्वायत्त जिल्हे

● लागू राज्ये :

● आसाम

● मेघालय

● त्रिपुरा

● मिझोरम

● Autonomous District Council / Regional Council ची तरतूद

● आदिवासी परंपरा व स्थानिक कायद्यांचे संरक्षण


7) अनुसूची 7 – अधिकारांची विभागणी

● संघ सूची (Union List) – 100 विषय (संरक्षण, परराष्ट्र व्यवहार)

● राज्य सूची (State List) – 61 विषय (पोलीस, सार्वजनिक आरोग्य)

● समवर्ती सूची (Concurrent List) – 52 विषय (शिक्षण, वन)

● केंद्र व राज्य कायद्यात संघर्ष झाल्यास केंद्राचा कायदा लागू


8) अनुसूची 8 – संविधानिक भाषा

● सध्या एकूण 22 भाषा

● मूळ भाषा : 14

● 2011 मध्ये समाविष्ट भाषा :

● बोडो

● डोगरी

● मैथिली

● संथाली


9) अनुसूची 9 – न्यायालयीन संरक्षण

● प्रामुख्याने भूमिसुधार कायद्यांचे संरक्षण

● संबंधित अनुच्छेद : अनुच्छेद 31B

● 24 एप्रिल 1973 नंतरचे कायदे न्यायालयीन पुनरावलोकनास पात्र


10) अनुसूची 10 – पक्षांतर विरोधी कायदा

● 52 वी घटनादुरुस्ती, 1985

● आमदार किंवा खासदार अपात्र ठरू शकतो

● निर्णय देण्याचा अधिकार : सभापती / अध्यक्ष


11) अनुसूची 11 – पंचायती

● 73 वी घटनादुरुस्ती

● 29 विषय

● ग्रामपंचायत, पंचायत समिती, जिल्हा परिषद


12) अनुसूची 12 – नगरपालिका

● 74 वी घटनादुरुस्ती

● 18 विषय

● महानगरपालिका, नगरपालिका, नगरपंचायत

No comments:

Post a Comment