ऑगस्ट घोषणा - 1940
क्रिप्स योजना - 1942
राजाजी योजना - जुलै 1944
गांधी-जिना बोलणी 9 ते 27 सप्टेंबर 1944
देसाई-लियाकत अली योजना - 1945
वेव्हेल योजना - 14 जून 1945
सिमला परिषद - 25 जून ते 14 जुलै 1945
कॅबिनेट (त्रिमंत्री) मिशन - 16 मे 1946
अॅटली घोषणा - 20 फेब्रुवारी 1947
माउंटबॅटन योजना - 3 जून 1947
भारतीय स्वातंत्र्याचा कायदा - 18 जुलै 1947
✅ 1. वस्तुनिष्ठ (MCQ) प्रकारातील संभाव्य प्रश्न:
1️⃣ होर्मुझ खाडी कोणत्या देशांदरम्यान आहे?
A) इराण आणि ओमान
B) सौदी अरेबिया आणि यमन
C) इराक आणि कुवेत
D) ओमान आणि बहरीन
उत्तर: A) इराण आणि ओमान
2️⃣ जगातील सुमारे किती टक्के खनिज तेलाची वाहतूक होर्मुझ खाडीद्वारे होते?
A) 10%
B) 20%
C) 30%
D) 5%
उत्तर: B) 20%
3️⃣ खाडीतील कोणता भाग “तेल वाहतुकीचा जीवघेणा मार्ग” म्हणून ओळखला जातो?
A) बाब अल-मनदेब
B) होर्मुझ खाडी
C) मलक्का सामुद्रधुनी
D) पर्शियन आखात
उत्तर: B) होर्मुझ खाडी
4️⃣ खाडीतील तणाव कोणत्या दोन देशांमध्ये अधिक जाणवतो?
A) इराण - अमेरिका
B) इराण - भारत
C) ओमान - कुवेत
D) यमन - इराक
उत्तर: A) इराण - अमेरिका
✅ 2. वर्णनात्मक (Short Notes/Explain) प्रकारातील संभाव्य प्रश्न:
✍️ 1. होर्मुझ खाडीचे भौगोलिक आणि सामारिक महत्त्व स्पष्ट करा
✍️ 2. होर्मुझ खाडीतील तणावाचा जागतिक तेलबाजारावर होणारा परिणाम लिहा.
✍️ 3. होर्मुझ खाडीला ‘रणनीतिक जलमार्ग’ का म्हटले जाते?
✍️ 4. पर्शियन आखातातील राजकारण व होर्मुझ खाडी यांचा संबंध स्पष्ट करा.
✅ 3. नकाशा ओळख (Map-based Questions):
📍प्रश्न:
खालील नकाशात होर्मुझ खाडी दर्शवा.
(अशा प्रकारचे प्रश्न UPSC/MPSCच्या भूगोलाच्या पेपरमध्ये विचारले जाऊ शकतात.)
✨ उपयुक्त टिप:
होर्मुझ खाडीवर चालू घडामोडी, संघर्ष, तेलटँकर हल्ले, नौदल हालचाली यासारख्या घटनांमुळे यावर नेहमीच चालू घडामोडी + भूगोल + आंतरराष्ट्रीय संबंध या विभागात प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.
🗓️ तारीख: 21 जून 2025
📍 ठिकाण: यशवंतराव चव्हाण सभागृह, मुंबई
🎶 उपक्रम: विश्व संगीत दिनानिमित्त
🎤 आयोजक: सांस्कृतिक कार्य विभाग, महाराष्ट्र शासन
➡️ पुरस्काराचे हे पहिलेच वर्ष आहे
🏆 प्रमुख पुरस्कार व विजेते:
1️⃣ जीवन गौरव : ज्येष्ठ गीतकार विश्वनाथ ओक
2️⃣ बेस्ट मेल आरजे ऑफ द इयर
🎙️ RJ Jeeturaaj (Mirchi)
→ कविता, कथा व सामाजिक संवादातून प्रभावी प्रस्तुती.
3️⃣ बेस्ट स्टोरीटेलिंग रेडिओ शो
📻 आवाज की दुनिया
→ उत्कृष्ट कथाकथन व आवाजातील विविधता.
4⃣ बेस्ट सोशल इम्पॅक्ट शो
🌍 रेडिओ समजून घ्या
→ समाजप्रबोधन, आरोग्य व शिक्षणविषयक कार्यक्रम
5⃣ सर्वोत्कृष्ट महिला निवेदक : रेडएफएम मलिशा
6⃣ सर्वोत्कृष्ट रेडिओकेंद्र : रेडिओ सिटी
7⃣ सर्वोत्कृष्ट कम्युनिटी रेडिओकेंद्र : विकास भारती रेडिओकेंद्र, नंदूरबार
👑 विशेष उपस्थिती:
- मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस
- सांस्कृतिक कार्य मंत्री आशिष शेलार
- संगीतसम्राज्ञी आशा भोसले
🎯 उद्दिष्ट:
रेडिओ माध्यमातील नावीन्य, सामाजिक प्रभाव व मराठी सांस्कृतिक योगदानाला प्रोत्साहन देणे.
#award
☑️ शैक्षणिक पात्रता : 10वी उत्तीर्ण/12वी उत्तीर्ण/पदवीधर पदवी आणि त्यावरील किंवा समतुल्य.
☑️ वयाची अट : 01 ऑगस्ट 2025 रोजी 18 ते 25/27/30 वर्षे [SC/ST: 05 वर्षे सूट, OBC: 03 वर्षे सूट]
🔖 नोकरी ठिकाण: संपूर्ण भारत
💵 Fee : General/OBC: ₹100/- [SC/ST/PWD/ExSM/महिला: फी नाही]
🗓 Online अर्ज करण्याची शेवटची तारीख : 23 जून 2025 (11:00 PM)
✉️ परीक्षा : 24 जुलै ते 04 ऑगस्ट 2025
➡️ Apply Link :- https://ssc.gov.in/
◆ SCO ची 2025 ची संरक्षण मंत्र्याची बैठक चीन देशात आयोजित करण्यात येणार आहे.
◆ चीन मध्ये आयोजित SCO ची 2025 ची संरक्षण मंत्र्याची बैठक मध्ये भारतातर्फे राजनाथ सिंह हजर राहणार आहेत.
◆ आशियाई पॅरा बॅडमिंटन चॅम्पियनशिप 2025 चे आयोजन थायलंड मध्ये करण्यात आले होते.
◆ आशियाई पॅरा बॅडमिंटन चॅम्पियनशिप 2025 मध्ये भारताने 27 पदके जिंकली आहेत. [4 सुवर्ण पदके]
◆ ललित उपाध्यय ने हॉकी खेळातून निवृत्ती घेण्याची घोषणा केली आहे. [ते उत्तर प्रदेश राज्याशी सबंधित आहे.]
◆ जगातील दुसरी सर्वात मोठी आरक्षित संपत्ती "सोने" बनली आहे.
◆ डेहराडून ठिकाणच्या BSS मटेरियल कंपनीने AI आधारित ऑटोनॉमस लेथल वेपन सिस्टीम नेगेव एलएमजी ची यशस्वी चाचणी घेतली आहे.
◆ जागतिक पोलिस क्रीडा स्पर्धा 2025 अमेरिका देशात होणार आहे.
◆ अमेरिकेत होणाऱ्या जागतिक पोलिस क्रीडा स्पर्धेत छत्रपती संभाजीनगरचे पोलिस कॉन्स्टेबल रवींद्र साळवे पॉवरलिफ्टिंग खेळाचे भारताचे प्रतिनिधित्व करणार आहेत.
◆ महाराष्ट्रात होणाऱ्या शक्तीपीठ महामार्गाची एकूण लांबी 802 किलोमीटर आहे.
◆ SDG निर्देशांक 2025 मध्ये फिनलंड देश प्रथम क्रमांकावर आहे.
◆ SDG निर्देशांक 2025 मध्ये भारताने 167 देशामध्ये 99वा क्रमांक पटकावला आहे. [यामध्ये भारताचा स्कोअर 67 आहे.]
◆ पेन्शन फंड रेग्युलेटरी अँड डेव्हलपमेंट अथॉरिटी PFRDA च्या अध्यक्ष पदी शिवसूब्रमणियन रमण यांची नियुक्ती झाली आहे.
🔷 G7 म्हणजे काय?
✔️ G7 = Group of Seven (सात प्रगत औद्योगिक देशांचा गट)
✔️ हा एक अनौपचारिक आंतरराष्ट्रीय मंच आहे
✔️ उद्देश:
➤ जागतिक अर्थव्यवस्था
➤ आंतरराष्ट्रीय व्यापार
➤ हवामान बदल
➤ तंत्रज्ञान
➤ जागतिक सुरक्षा या विषयांवर चर्चा करून धोरणनिर्मिती
🌐 G7 चे सदस्य देश:
🇺🇸 अमेरिका
🇬🇧 युनायटेड किंगडम
🇫🇷 फ्रान्स
🇩🇪 जर्मनी
🇮🇹 इटली
🇯🇵 जपान
🇨🇦 कॅनडा
📜 G7 चा इतिहास:
✔️ स्थापना: 1975
✔️ 1997 ला रशिया सामील झाला → G8 झाला
✔️ 2014: रशियाने क्रिमियावर आक्रमण केल्यामुळे त्याला निलंबित करण्यात आले → पुन्हा G7
🗓️ G7 शिखर परिषदा:
✔️ 2024 → इटली
✔️ 2025 → कॅनडा (कनानस्किस, अल्बर्टा)
🇮🇳 भारत आणि G7:
✔️ भारत हा G7 चा सदस्य नाही
✔️ परंतु, भारताला अनेकदा विशेष आमंत्रित देश म्हणून निमंत्रण दिले जाते
✔️ पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांचा 2025 मध्ये सलग सहावा सहभाग होता
📌 2025 G7 शिखर परिषद:
➤ कृत्रिम बुद्धिमत्ता व तंत्रज्ञानातील आंतरराष्ट्रीय नियम
➤ जागतिक आर्थिक असमानता
➤ युक्रेन युद्ध व जागतिक शांतता
➤ हिंद-प्रशांत भागातील सुरक्षाव्यवस्था
➤ हवामान बदल व हरित ऊर्जा
➤ नवाश्म युगाच्या शेवटी तांबे वापरण्यास सुरुवात झाली
➤ दगड व तांब्याची उपकरणे वापरून नव्या संस्कृती उदयास आल्या
➤ हडप्पा संस्कृतीपूर्व किंवा समकालीन अशा अनेक संस्कृती विकसित झाल्या
➤ लोक दगड, तांबे व क्वचित कांस्याची साधने वापरत होते
➤ वसाहती नद्यांच्या काठी, डोंगरकडील व अर्धशुष्क भागात होत्या
📌 2. ताम्रपाषाण युगातील वसाहतींची ठिकाणे
१) राजस्थान
➤ अहर, गिलुंड (बनास नदी काठी – स्मेल्टिंग व तांब्याचे धातुकाम विकसित)
२) मध्यप्रदेश
➤ माळवा – रंगीत भांडी, कुंभारकाम, कृषिप्रधान जीवन
➤ कायथा – पॉलिश भांडी, श्रेणीभेद, धातू व हाडांचा वापर
➤ एरण – गढीसमान रचना, संरक्षित वसाहती
➤ नवदातोली – नर्मदा तीरावर, अन्नधान्यांची विविधता
३) महाराष्ट्र
➤ जोर्वे (प्रवरा नदीकाठी) – नावानुसार संस्कृतीचे नामकरण
➤ नेवासा – उत्तम शेती, भांड्यांचा पुरावा
➤ दायमाबाद – २० हेक्टर क्षेत्र, गढीसारखी बांधणी
➤ चांदोली – दगडी भांडी व भिंती
➤ इनामगाव – १००+ घरे व कबरी, घरे व गोडाऊन, धान्याचे कोठार
➤ प्रकाश – भांड्यांचे पुरावे, रंगकाम
➤ नाशिक – अर्धशुष्क भागात, भांड्यांची विविधता
➤ सावळदा – काळसर भांडी, कृषिप्रधान जीवन
४) गुजरात
➤ रंगपूर – विटांची घरे, लोहयुगात संक्रमण
➤ प्रभास – पूजास्थळे, लोखंडी साधने
५) बिहार/उत्तरप्रदेश/बंगाल
➤ चिरांद – गंगा खोऱ्यातील वसाहत
➤ पांडू राजर ढिबी, महिषदल – बंगाल
➤ सेनुवार, सोनपूर – बिहार
➤ खैरादीह, नरहन – पूर्व उत्तरप्रदेश
🔧 3. उपकरणे आणि तंत्रज्ञान
➤ दगडी पात्या, फलक, कुऱ्हाडी
➤ दक्षिण भारतात दगडी उपकरणांचा भरपूर वापर
➤ अहर, गिलुंड – तांब्याच्या वस्तू मोठ्या प्रमाणात
➤ अहर – स्मेल्टिंग, धातुकाम विकसित
➤ महाराष्ट्र – सपाट आयताकृती तांब्याच्या कुऱ्हाडी, छिन्न्या
🌾 4. कृषी आणि आहार
➤ गहू, तांदूळ, बाजरी, मसूर, मूग, वाटाणा, उडीद
➤ नवदातोली – सर्वप्रकारची अन्नधान्ये
➤ कापूस, जवस, रागी, भरड धान्ये
➤ मासे, गोमांस, हरणाचे मांस
➤ उंटाचे अवशेष सापडले, घोड्यांचे नाही
➤ पश्चिम भारत – गहू, बार्ली, अधिक मांसाहार
➤ पूर्व भारत – तांदूळ, मासे
🏡 5. घरे आणि वसाहती
➤ अहर-गिलुंड – ४ हेक्टर क्षेत्र
➤ भाजलेल्या विटांचा क्वचित वापर
➤ सामान्यतः माती व तट्ट्यांची घरे
➤ अहर – दगडी घरे
➤ दायमाबाद – २० हेक्टर, गढीसमान दगडी संरचना
➤ इनामगाव – १००+ गोल व आयताकृती घरे, कबरी
➤ ५ खोल्यांचे प्रमुखाचे घर, धान्याचे कोठार
➤ वसाहतीभोवती खंदक
➤ महाराष्ट्रातील वसाहती – पर्जन्यकमीमुळे ओस
🎨 6. कला आणि हस्तकला
➤ मणी – तांबे, रक्ताश्म, स्टेटाइट, क्वार्ट्ज
➤ माळवा, महाराष्ट्र – सूत कातणे, कापड विणणे
➤ कुंभारकाम, धातुकाम, हाडकाम, मातीच्या मूर्ती
➤ लाल-काळ्या रंगाची चाकावरील भांडी
➤ स्टँडवरील ताटल्या, वाट्या, पाण्याची भांडी
➤ पूर्व भारतात रंगकाम कमी
➤ भांडी – शिजवणे, खाणे, साठवणूक
⚰️ 7. दहन-दफन पद्धती आणि धार्मिक आचरण
➤ मृतांना घराखाली कलशात पुरणे
➤ स्मशान नव्हते (हडप्पासारखे नव्हते)
➤ मृतासोबत तांब्याच्या वस्तू, भांडी ठेवली जात
➤ स्त्री मूर्ती – मातृदेवतेची पूजा
➤ बैलाच्या मूर्ती – धार्मिक प्रतीक
➤ पूर्व भारत – अंशतः शवपिंड; महाराष्ट्र – पूर्ण दफन
🏘️ 8. सामाजिक संरचना
➤ वसाहतींचा आकार व दफनप्रथांमधून सामाजिक विषमता
➤ मोठ्या वस्त्यांचे लहान वस्त्यांवर वर्चस्व
➤ वस्तिप्रमुख – मध्यभागी; शिल्पकार – बाहेर
➤ काही मुलांचे दफन – तांब्याच्या माळा; काही – फक्त भांडी
➤ कायथा – श्रीमंत घरात मौल्यवान वस्तू सापडल्या
🏺 9. गणेश्वर संस्कृती (राजस्थान)
➤ झुनझुनू जिल्ह्यातील खाणीजवळ
➤ बाण, गदे, मासे हुक, बांगड्या, घोड्याच्या मूर्ती
➤ भाजक्या मातीचे गोळे, हडप्पाशी साम्य दर्शवणारी उपकरणे
➤ गेरू रंगाची मातीची भांडी
➤ कालखंड – इ.स.पू. २८००-२२००
➤ उपजीविका – शेती व शिकारी
➤ हडप्पा संस्कृतीच्या विकासात मोलाचा हातभार
🌟 10. ताम्रपाषाण संस्कृतीचे महत्त्व व मर्यादा
➤ कालक्रम – हडप्पा पूर्व, समकालीन, हडप्पोत्तर
➤ हडप्पा पेक्षा स्वतंत्र वसाहती – माळवा, जोर्वे, कायथा
➤ जोर्वे – मोठी खेडी निर्माण
➤ विविध पीकवर्ग, अन्नधान्य वापर
➤ इनामगाव, एरण – गढीसमान संरचना
➤ पूर्व भारत – बांधकाम मर्यादित
11.मर्यादा
➤ दुग्धजन्य उत्पादनांचा अभाव
➤ खोल व यंत्रयुक्त शेतीसाठी साधनांची कमतरता
➤ कांस्य निर्माणाचे अपुरे कौशल्य
➤ लिखित भाषेचे ज्ञान नव्हते
➤ बालमृत्यू दर जास्त
ही रचना परीक्षेसाठी अधिक सुसंगत आणि स्वच्छ स्वरूपात वापरता येईल.
◾️चर्चेचे कारण - 21 जानेवारी 2025 जागतिक बँकेने नियुक्त केलेल्या तज्ञाने ( Neutral Expert) भारताच्या बाजूनं निर्णय दिला आहे
◾️वाद : भारताचे प्रकल्प - 330MW किशनगंगा जलविद्युत प्रकल्प (झेलम) आणि 850MW चा रातले जलविद्युत प्रकल्प (चेनाब) यावर पाकिस्तान ने आक्षेप घेतला आहे
🔹करार : 19 सप्टेंबर 1960 ला झाला
◾️करारावर सह्या : पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू आणि पाकिस्तानचे अध्यक्ष अयुब खान यांच्या
◾️मध्यस्थी : जागतिक बँक
◾️सिंधू नदी आणि तिच्या 5 उपनद्या अश्या एकूण 6 नद्या आहेत यांच्यात करार
🇮🇳 भारताला 3 पूर्वेकडील नद्या
⭐️रावी नदी
⭐️बियास नदी
⭐️सतलज नदी
🇵🇰 पाकिस्तान 3 पश्चिमेकडे नद्या
⭐️सिंधू नदी
⭐️चिनाब नदी
⭐️झेलम नदी
👉 यानुसार 80% पाणी पाकिस्तान वापरते आणि 20%पाणी भारत वापरतो
◾️सतलज नदीवर : भाक्रा धरण
◾️बियास नदीवर : पोंग आणि पांडोह धरण
◾️रावी नदीवर : रणजित सागर धरण बांधले आहेत.
1️⃣पद्मविभूषण पुरस्कार - 7 जणांना
2️⃣पद्मभूषण पुरस्कार - 19 पुरस्कार
3️⃣पद्मश्री पुरस्कार - 113 पुरस्कार
एकूण 139 पद्म पुरस्कार
महाराष्ट्राला मिळालेले पुरस्कार
🚩महाराष्ट्रात पद्मविभूषण कोणालाच मिळाला नाही.
🚩महाराष्ट्रातील पद्मभूषण पुरस्कार विजेते
1)मनोहर जोशी (मरणोत्तर ) - पब्लिक अफेर
2)पंकज उदास (मरणोत्तर) - कला
3)शेखर कपूर - कला
🚩 महाराष्ट्रातील पद्मश्री पुरस्कार विजेते
1)अच्युत रामचंद्र पालव - कला
2)अरुंधती भट्टाचार्य - (वाणिज्य आणि उद्योग)
3)अशोक सराफ - कला
4)अश्विनी भिडे देशपांडे - कला
5)चित्राम पवार - सामाजिक सेवा
6)जसपिंदर नरुला - कला
7)मारुती चितमपल्ली - साहित्य आणि शिक्षण
8)राणेंद्र भाऊ मजुमदार - कला
9)सुभाष शर्मा - कृषी
10)वासुदेव कामत - कला
11डॉ विलास डांगरे - औषध
🚩महाराष्ट्राला एकूण 14 पद्म पुरस्कार मिळाले
👉 पद्मविभूषण - एकही नाही
👉 पद्मभूषण - 3 पुरस्कार
👉 पद्मश्री - 11 पुरस्कार
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬
(१)१ ते १० पर्यंत संख्यांची बेरीज -
१+२+३+४+५+६+७+८+९+१०=५५
(२)११ ते २०पर्यंत संख्यांची बेरीज -
११+१२+१३+१४+१५+१६+१७+
१८+१९+२० = १५५
(३) २१ ते ३० पर्यंत संख्यांची बेरीज -
२१+२२+२३+२४+२५+२६+२७+
२८+२९+३० = २५५
(४) ३१ ते ४० पर्यंत संख्यांची बेरीज -
३१+३२+३३+३४+३५+३६+३७+
३८+३९+४० = ३५५
(५) ४१ ते ५० पर्यंत संख्यांची बेरीज -
४१+४२+४३+४४+४५+४६+४७+
४८+४९+५० = ४५५
(६) ५१ ते ६० पर्यंत संख्यांची बेरीज -
५१+५२+५३+५४+५५+५६+५७+
५८+५९+६० = ५५५
(७) ६१ ते ७० पर्यंत संख्यांची बेरीज -
६१+६२+६३+६४+६५+६६+६७+
६८+६९+७० = ६५५
(८) ७१ ते ८० पर्यंत संख्यांची बेरीज -
७१+७२+७३+७४+७५+७६+७७+
७८+७९+८० = ७५५
(९) ८१ ते ९० पर्यंत संख्यांची बेरीज -
८१+८२+८३+८४+८५+८६+८७+
८८+८९+९० = ८५५
(१०) ९१ ते १०० पर्यंत संख्यांची बेरीज -
९१+९२+९३+९४+९५+९६+९७+
९८+९९+१०० = ९५५
*
१ ते १० संख्यांची बेरीज = ५५
११ ते २० संख्यांची बेरीज = १५५
२१ ते ३० संख्यांची बेरीज = २५५
३१ ते ४० संख्यांची बेरीज = ३५५
४१ ते ५० संख्यांची बेरीज = ४५५
५१ ते ६० संख्यांची बेरीज = ५५५
६१ ते ७० संख्यांची बेरीज = ६५५
७१ ते ८० संख्यांची बेरीज = ७५५
८१ ते ९० संख्यांची बेरीज = ८५५
९१ ते १०० संख्यांची बेरीज =९५५
१ ते १०० संख्यांची बेरीज = ५०५०
1. Remote Sensing म्हणजे काय? 🛰️
Remote Sensing म्हणजे पृथ्वीवरील किंवा इतर कोणत्याही वस्तूंची त्यांच्याशी थेट संपर्क न साधता माहिती गोळा करण्याची प्रक्रिया. हे मुख्यतः उपग्रह (satellites), विमाने (aircrafts), ड्रोन (UAVs) आणि इतर सेन्सर उपकरणांवर आधारित असते.
2. Remote Sensing चे प्रकार
🟢 (A) सक्रिय (Active) Remote Sensing
✅ स्वतःचा ऊर्जा स्रोत असतो.
✅ ऊर्जा किरण (microwave, radar waves) सोडून त्याचा परावर्तित सिग्नल मोजला जातो.
🔹 उदाहरणे: RADAR (📡), LiDAR (🔦).
🔵 (B) निष्क्रिय (Passive) Remote Sensing
✅ सूर्यप्रकाश किंवा नैसर्गिक ऊर्जा स्रोतावर अवलंबून असतो.
✅ उष्णता, प्रकाश किंवा इतर इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक किरणांचे निरीक्षण केले जाते.
🔹 उदाहरणे: Optical sensors, Thermal sensors, Infrared imaging.
3. Remote Sensing मधील प्रमुख घटक
🛰️ सेंसर (Sensors): डेटा गोळा करणारी उपकरणे (Active/Passive).
🚀 प्लॅटफॉर्म्स (Platforms): जिथे हे सेंसर बसवले जातात (Satellite, Drone, Aircraft).
💻 डेटा प्रक्रिया (Data Processing): संकलित माहितीचे विश्लेषण करण्यासाठी सॉफ्टवेअर.
📊 डेटा इंटरप्रिटेशन (Data Interpretation): प्रतिमा व माहितीचे विश्लेषण व उपयोग.
4. Remote Sensing चा स्पेक्ट्रम (Spectrum) आणि बँड्स (Bands)
🌈 Visible (दृश्य प्रकाश): लाल, निळा, हिरवा रंग (RGB).
🔴 Infrared (IR): वनस्पती आरोग्य मापन, उष्णता निरीक्षण.
📡 Microwave: ढगांच्या पलीकडील निरीक्षण (Radar Imagery).
🔥 Thermal Imaging: उष्णता मापन (उदा. जंगलातील आगी, भूपृष्ठाचे तापमान).
5. Remote Sensing चे उपयोग (Applications)
🌱 (A) पर्यावरण व हवामानशास्त्र (Environment & Meteorology)
🌍 हवामान बदल निरीक्षण
🌊 समुद्रपातळी वाढ व ग्लेशियर वितळणे निरीक्षण
⛈️ दुष्काळ, पूर, चक्रीवादळ यांचा अंदाज
🌾 (B) शेती व अन्नसुरक्षा (Agriculture & Food Security)
🌱 पीक निरीक्षण
🌍 मृदा आर्द्रता व सुपीकता परीक्षण
📉 अन्नधान्य उत्पादनाचा अंदाज
🏙️ (C) शहरे व नागरी विकास (Urban Planning & Infrastructure)
🚦 वाहतूक व्यवस्थापन व नियोजन
🏭 प्रदूषण निरीक्षण व नियंत्रण
📐 बांधकामे आणि भूमापन
⚠️ (D) आपत्ती व्यवस्थापन (Disaster Management)
🌋 ज्वालामुखी स्फोट निरीक्षण
🌊 पूर, भूकंप व्यवस्थापन
🔥 वने व जंगल आगी नियंत्रण
🛡️ (E) संरक्षण व गुप्तचर माहिती (Defense & Intelligence)
🛰️ सीमावर्ती हालचाली निरीक्षण
🔍 शत्रूच्या हालचालींवर नजर ठेवणे
📡 सॅटेलाइट आधारित संचार यंत्रणा (https://t.me/scienceprecall)
6. Remote Sensing मध्ये वापरले जाणारे प्रमुख उपग्रह
🇮🇳 भारतीय उपग्रह (ISRO)
🛰 Cartosat Series: उच्च रिझोल्यूशन इमेजिंग.
📡 RISAT (Radar Imaging Satellite): रडार आधारित इमेजिंग.
🌊 Oceansat: समुद्र निरीक्षण.
🌾 Resourcesat: नैसर्गिक संसाधने व पर्यावरण निरीक्षण.
🌦️ INSAT: हवामान अंदाज आणि दळणवळण.
🌍 जागतिक उपग्रह (International)
🛰 Landsat (NASA/USGS, USA): पृथ्वी निरीक्षणाचा सर्वात जुना उपग्रह.
🌍 Sentinel (ESA, Europe): वातावरण व पर्यावरण निरीक्षण.
📷 SPOT (France): उच्च रिझोल्यूशन इमेजिंग.
🔥 Terra & Aqua (NASA): हवामानशास्त्र व पर्यावरण मॉनिटरिंग.
7. Remote Sensing आणि GIS (Geographic Information System)
📍 GIS म्हणजे भौगोलिक माहिती प्रणाली, जी Remote Sensing मधून मिळालेल्या डेटाचे साठवण व विश्लेषण करते.
✅ उपयोग:
🗺️ नकाशे तयार करणे
🏞️ जमिनीचा वापर विश्लेषण
🚗 वाहतूक मार्ग नियोजन
8. भविष्यातील ट्रेंड आणि संशोधन
🤖 AI आणि मशीन लर्निंग: डेटा प्रोसेसिंग आणि विश्लेषण सुधारण्यासाठी.
📡 हायपरस्पेक्ट्रल इमेजिंग: अधिक अचूक डेटा मिळवण्यासाठी विस्तृत स्पेक्ट्रममध्ये निरीक्षण.
🛰 CubeSats: लहान उपग्रह तंत्रज्ञान स्वस्त व कार्यक्षम बनत आहे.
☁️ Cloud Computing: डेटा प्रक्रिया व संग्रहण जलद व व्यापक होणार. (https://t.me/scienceprecall)
🌍 Remote Sensing चे प्रकार (Types of Remote Sensing) 🛰️
1️⃣ सक्रिय (Active) Remote Sensing 🚀
🔹 Active Remote Sensing म्हणजे काय?
✅ स्वतःचा ऊर्जा स्रोत (Light, Microwave, Laser) वापरतो.
✅ ऊर्जा टार्गेटवर सोडली जाते आणि परावर्तित किंवा पसरलेला सिग्नल सेन्सरद्वारे टिपला जातो.
✅ रात्री आणि ढगाळ हवामानात देखील कार्यक्षम असतो. (https://play.google.com/store/apps/details?id=co.rogers.nctku)
🔍 प्रमुख उदाहरणे:
📡 1. RADAR (Radio Detection and Ranging)
➡️ रेडिओ तरंगलहरींचा वापर करून पृथ्वीचे निरीक्षण केले जाते.
✔️ वापर: हवामान अंदाज ⛈️, सैन्य 🪖, भूगर्भीय सर्वेक्षण 🌎.
🔦 2. LiDAR (Light Detection and Ranging)
➡️ लेसर बीम वापरून पृथ्वीच्या पृष्ठभागाची माहिती गोळा करतो. (https://play.google.com/store/apps/details?id=co.rogers.nctku)
✔️ वापर: जंगलांचे घनत्व मोजणे 🌳, भू-संपत्ती मापन 📏, 3D नकाशे तयार करणे 🗺️.
🌊 3. SONAR (Sound Navigation and Ranging)
➡️ ध्वनी लहरी वापरून समुद्राच्या तळाचा अभ्यास केला जातो. (https://play.google.com/store/apps/details?id=co.rogers.nctku)
✔️ वापर: पाण्याखालील वस्तू 🔍, समुद्र तळ मापन 🌊, पाण्याखालील भूभाग निरीक्षण 🐠.
2️⃣ निष्क्रिय (Passive) Remote Sensing 🌞
🔹 Passive Remote Sensing म्हणजे काय?
✅ स्वतःचा ऊर्जा स्रोत नसतो, परंतु सूर्यप्रकाश किंवा नैसर्गिक ऊर्जा वापरतो.
✅ परावर्तित किंवा उत्सर्जित झालेल्या किरणांचे निरीक्षण केले जाते.
(https://play.google.com/store/apps/details?id=co.rogers.nctku)
🔍 प्रमुख उदाहरणे:
📸 1. Optical Remote Sensing (दृश्य प्रकाश आधारित)
➡️ सूर्यप्रकाशातून परावर्तित झालेली दृश्य किरणे वापरून निरीक्षण केले जाते.
✔️ वापर: शेती निरीक्षण 🌾, पर्यावरण अभ्यास 🌍, जमिनीचा प्रकार मापन 🏜️. (https://play.google.com/store/apps/details?id=co.rogers.nctku)
🔥 2. Thermal Remote Sensing (उष्णता आधारित निरीक्षण)
➡️ वस्तू किंवा पृष्ठभागाकडून उत्सर्जित उष्णतेच्या किरणांचे निरीक्षण.
✔️ वापर: ज्वालामुखी निरीक्षण 🌋, जंगलातील आगी शोधणे 🔥, पाणी तापमान निरीक्षण 🌡️.
🌿 3. Infrared Remote Sensing (इन्फ्रारेड किरणे आधारित)
➡️ अवरक्त (Infrared) किरणांचे निरीक्षण करून वनस्पती आरोग्य आणि ओलावा मोजला जातो.
✔️ वापर: कृषी संशोधन 🌾, पर्यावरण मॉनिटरिंग 🌍, हवामान अंदाज ⛅️.
📶 4. Microwave Remote Sensing (सूक्ष्मतरंगलहरी आधारित निरीक्षण)
➡️ पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरून परावर्तित झालेल्या Microwave लहरी सेन्सरद्वारे टिपल्या जातात.
✔️ वापर: वातावरण निरीक्षण 🌪️, समुद्र पातळी निरीक्षण 🌊, वादळे शोधणे 🌀. (https://play.google.com/store/apps/details?id=co.rogers.nctku)
3️⃣ इतर Remote Sensing प्रकार (Secondary Classifications) 🛰️
A. Spatial Remote Sensing (अंतरिक्ष आधारित निरीक्षण) 🚀
🛰️ 1. Satellite Remote Sensing (उपग्रह आधारित)
➡️ पृथ्वीच्या निरीक्षणासाठी उपग्रह वापरले जातात.
✔️ उदाहरणे:
ISRO चे Cartosat 🌏
NASA चे Landsat 🛰️
ESA चे Sentinel 🌍
✈️ 2. Aerial Remote Sensing (विमान आधारित)
➡️ विमानांवरील कॅमेरे आणि सेन्सर वापरून निरीक्षण केले जाते. (https://play.google.com/store/apps/details?id=co.rogers.nctku)
🚁 3. Drone Remote Sensing (UAV-based)
➡️ ड्रोनच्या मदतीने प्रत्यक्ष निरीक्षण.
✔️ वापर: जमिनीचा सर्वेक्षण 📏, शेती निरीक्षण 🌾, नागरी नियोजन 🏙️.
B. Multi-Spectral & Hyper-Spectral Remote Sensing 🎨
🌈 1. Multispectral Imaging (बहुवर्णीय प्रतिमा)
➡️ 3-10 बँडमध्ये डेटा संकलन.
✔️ वापर: वनस्पती आरोग्य निरीक्षण 🌿, भूगर्भीय संशोधन ⛏️. (https://t.me/scienceprecall)
🎭 2. Hyperspectral Imaging (अत्याधुनिक वर्णीय प्रतिमा)
➡️ 100+ बँडमध्ये डेटा संकलन.
✔️ वापर: खनिज शोध ⛏️, प्रदूषण निरीक्षण 🌫️, हवामान अभ्यास ⛅️.
C. Geophysical Remote Sensing (भू-भौतिकीय निरीक्षण)
⚖️ 1. Gravimetric Remote Sensing
➡️ गुरुत्वाकर्षण बदल मोजणे.
✔️ वापर: भूगर्भीय संशोधन 🌍.
🧭 2. Magnetic Remote Sensing
➡️ भूचुंबकीय क्षेत्र निरीक्षण.
✔️ वापर: खनिज संशोधन ⛏️, पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्राचा अभ्यास 🌎.
🌍 Remote Sensing मधील प्रमुख घटक (Key Components of Remote Sensing) 🛰️
1️⃣ सेंसर (Sensors) 📡
🔹 सेंसर म्हणजे काय?
✅ सेंसर म्हणजे ती उपकरणे जी पृथ्वीवरील विविध घटकांबद्दल माहिती गोळा करतात.
✅ सेंसर Active किंवा Passive प्रकारचे असू शकतात.
✅ त्यांचा उपयोग भिन्न प्रकारच्या ऊर्जा लहरी टिपण्यासाठी केला जातो.
🔍 सेंसरचे प्रकार:
📷 1. Optical Sensors
➡️ दृश्य प्रकाश (Visible light) व इन्फ्रारेड (Infrared) वापरून माहिती गोळा करतात.
✔️ वापर: भूगोल मापन 🏔️, पर्यावरण निरीक्षण 🌿, शेती अभ्यास 🌾.
📡 2. Radar Sensors
➡️ सूक्ष्मतरंग (Microwave) वापरून माहिती गोळा करतात.
✔️ वापर: ढगाळ हवामानात निरीक्षण ☁️, वनीकरण नियंत्रण 🌳, भूगर्भीय सर्वेक्षण 🌎.
🔦 3. LiDAR Sensors
➡️ लेसर किरणांचा वापर करून माहिती संकलन करतात.
✔️ वापर: 3D मॅपिंग 🗺️, जंगल घनता निरीक्षण 🌲, शहरे नियोजन 🏙️.
2️⃣ प्लेटफॉर्म्स (Platforms) 🚀
🔹 प्लेटफॉर्म म्हणजे काय?
✅ सेन्सरला पृथ्वीवरून माहिती गोळा करण्यासाठी स्थानांतरित करणारी यंत्रणा.
✅ वेगवेगळ्या उंचीवर आणि माध्यमांवर अवलंबून विविध प्रकारचे प्लॅटफॉर्म वापरले जातात.
🔍 प्लेटफॉर्म्सचे प्रकार:
🛰 1. उपग्रह (Satellites)
➡️ पृथ्वीच्या कक्षेत फिरणारे उपग्रह.
✔️ उदाहरणे: NASA चे Landsat 🌏, ISRO चे Cartosat 🛰️.
✈️ 2. विमान (Aircrafts) आणि ड्रोन (UAVs)
➡️ लो-एल्टीट्यूड निरीक्षणासाठी वापरले जातात.
✔️ उदाहरणे: Aerial Surveying, Drone Mapping.
3️⃣ डेटा संकलन (Data Acquisition) 🎥
🔹 डेटा संकलन म्हणजे काय?
✅ पृथ्वीवरील विशिष्ट क्षेत्राची किंवा वातावरणाची माहिती गोळा करण्याची प्रक्रिया.
✅ डेटा भिन्न प्रकारच्या प्रतिमांमध्ये मिळतो.
🔍 डेटा संकलनाचे प्रकार:
⚫️ 1. पॅनक्रोमॅटिक (Panchromatic)
➡️ फक्त काळ्या-पांढऱ्या (Black & White) प्रतिमा, पण अधिक तपशीलयुक्त.
🌈 2. Multispectral Imaging
➡️ विविध रंगांमध्ये (Red, Green, Blue, Infrared) डेटा गोळा करतो.
🎭 3. Hyperspectral Imaging
➡️ 100+ बँड्समध्ये विस्तृत डेटा संकलन.
✔️ वापर: खनिज शोध ⛏️, प्रदूषण निरीक्षण 🌫️, कृषी संशोधन 🌾.
4️⃣ डेटा प्रक्रिया (Data Processing) 💻
🔹 डेटा प्रक्रिया म्हणजे काय?
✅ संकलित डेटा विश्लेषणासाठी योग्य बनवण्यासाठी केलेली प्रक्रिया.
✅ यात त्रुटी दुरुस्ती, प्रतिमा सुधारणे, आणि डेटा फिल्टर करणे समाविष्ट आहे.
🔍 प्रमुख सॉफ्टवेअर:
🖥 1. ENVI, ERDAS Imagine
➡️ Remote Sensing प्रतिमा आणि डेटा प्रोसेसिंगसाठी वापरले जाते.
🗺 2. ArcGIS
➡️ Remote Sensing डेटा मॅपिंगसाठी वापरले जाणारे प्रमुख GIS सॉफ्टवेअर.
5️⃣ डेटा इंटरप्रिटेशन (Data Interpretation) 🔍
🔹 डेटा इंटरप्रिटेशन म्हणजे काय?
✅ संकलित प्रतिमा आणि डेटाचे विश्लेषण करून त्याचा उपयोग करण्याची प्रक्रिया.
✅ विविध विश्लेषण पद्धती वापरून माहिती वर्गीकृत केली जाते.
🔍 उदाहरणे:
🌿 1. पिकांची आरोग्यता (Crop Health Analysis)
➡️ Multispectral आणि Infrared प्रतिमांमधून वनस्पतींच्या स्थितीचे मूल्यांकन.
🏔 2. भूगर्भीय मॅपिंग (Geological Mapping)
➡️ उपग्रह प्रतिमांद्वारे जमिनीची रचना आणि खनिज शोध ⛏️.
6️⃣ स्पेक्ट्रल सिग्नेचर्स (Spectral Signatures) 🎨
🔹 स्पेक्ट्रल सिग्नेचर म्हणजे काय?
✅ प्रत्येक वस्तू किंवा पृष्ठभाग विशिष्ट प्रकारच्या Electromagnetic Radiation ला परावर्तित किंवा शोषून घेते.
✅ या सिग्नेचरच्या आधारे वेगवेगळ्या वस्तूंचे वर्गीकरण केले जाते.
🔍 उदाहरणे:
📘 पाणी (Water) – उच्च निळ्या रंगातील स्पेक्ट्रम.
🌳 वनस्पती (Vegetation) – गडद हिरव्या रंगातील स्पेक्ट्रम.
🏜 माती आणि वाळू (Soil & Sand) – ब्राउन आणि रेड स्पेक्ट्रम.
7️⃣ नकाशे व चित्रे (Maps and Images) 🗺️
🔹 नकाशे आणि चित्रे म्हणजे काय?
✅ Remote Sensing च्या अंतिम उत्पादनांपैकी एक म्हणजे विविध स्वरूपातील नकाशे.
✅ हे नकाशे GIS वापरून तयार केले जातात.
🔍 उदाहरणे:
🏙 1. शहरी नियोजन (Urban Planning Maps)
शहरे विस्तार, वाहतूक मार्ग आणि बांधकामे नियोजन.
🌲 2. पर्यावरण नकाशे (Environmental Monitoring Maps)
➡️ प्रदूषण निरीक्षण, जंगलक्षेत्र आढावा.
🔥 ✅मुख्य मुद्दे थोडक्यात: 🔥
📡 Remote Sensing प्रणालीमध्ये 7 प्रमुख घटक असतात:
✅ 1. सेंसर – डेटा संकलनासाठी.
✅ 2. प्लेटफॉर्म्स – उपग्रह, ड्रोन, विमान.
✅ 3. डेटा संकलन – Multispectral, Hyperspectral.
✅ 4. डेटा प्रक्रिया – सॉफ्टवेअरद्वारे डेटाचे विश्लेषण.
✅ 5. डेटा इंटरप्रिटेशन – प्रतिमांचे विश्लेषण.
✅ 6. स्पेक्ट्रल सिग्नेचर्स – वस्तूंचे वर्गीकरण.
✅ 7. नकाशे व चित्रे – अंतिम परिणाम.
🌍 या घटकांच्या मदतीने पृथ्वीवरील विविध घटकांचे निरीक्षण, विश्लेषण आणि व्यवस्थापन करता येते. 🚀
📖देशातील पहिले सोलर सिटी - मलकापूर (सातारा)
📖देशातील पहिले बाल न्यायालय - दिल्ली
📖देशातील पहिले महिला न्यायालय - आंधप्रदेश
📖देशातील पहिले आधार गाव - टेंभली (नंदूरबार)
📖देशातील पहिले हरीत शहर - आगरतळा (त्रिपुरा)(दूसरे - नागपूर)
📖देशातील पहिली फूड बँक - दिल्ली
📖देशातील लोकायुक्त पास करणारे पहिले राज्य-उत्तराखंड
📖देशातील पहिले जैव - सांस्कृतिक पार्क - भुवनेश्वर
📖देशातील प्रत्येक राज्यात महिला न्यायालय स्थापन करणारे पहिले राज्य - आंध्रप्रदेश
📖देशातील पहिला सौर पवनउर्जा प्रकल्प - आळंदी
📖देशातील पहिले सॅटेलाईट शहर - पिलखूआ (उत्तरप्रदेश)
📖देशातील पहिले पर्यावरण ग्राम इको व्हिलेज -काटेवाडी
📖देशातील पहिले अपारंपारीक उर्जा धोरण जाहीर करणारे राज्य- महाराष्ट्र
📖देशातील पहिला निर्मल जिल्हा - कोल्हापूर
📖देशातील पहिली हॉल्टीकल्चर रेल्वे येथे सुरु झाली - भुसावळ - आजदपूर
📖देशातील पहिली ऑनलाईन ब्रेक लायब्ररी - मुंबई
📖देशातील पहिले स्थानिक स्वराज्य संस्थेत मतदान अनिवार्य करणारे राज्य - गुजरात
📖देशातील पहिली संत्रा वायनरी - सावरगाव (नागपूर)
📖देशातील पहिले व्यसनमुक्ती साहित्य संम्मेलन - पुणे
📖देशातील पहिली ई-जीपीएफची सुरूवात - अरुणाचल प्रदेश
📖देशातील पहिले मुक्त कृषी विद्यापीठ - नागपूर
📖देशातील क्रिडा धोरण राबविणारे पहिले राज्य - महाराष्ट्र
📖देशातील युवा धोरण राबविणारे पहिले राज्य - महाराष्ट्र
📖देशातील पहिली राष्ट्रीय सागर अकादमी - चैन्नई
📖देशातील पहिले क्रिकेट संग्रहालय - ब्लेडस् ऑफ ग्लोरी (पुणे)
📖देशातील पहिले दूरदर्शन केंद्र - दिल्ली
📖देशातील पहिले हवामान संशोधन केंद्र - पुणे
📖देशातील पहिले विशेष व्याघ्र संरक्षण दल तैनात करणारे राज्य - कर्नाटक
📖देशातील पहिला वाघांच्या रेडिओ कॉलरिंगचा प्रयोग करणारा व्याघ्र प्रकल्प - ताडोबा (चंद्रपूर)
📖देशातील पहिले कार्बनमुक्त राज्य - हिमाचलप्रदेश
📖देशातील पहिली इलेक्ट्रीक धूर न सोडणारी बस येथे सुरू झाली - बंगलोर
📖देशातील पहिले नोटा (नकाधिकार) स्थानिक स्वराज्य संस्थाच्या निवडणूकीत उपलब्ध करून देणारे राज्य -महाराष्ट्र
📖देशातील पहिला घन कचर्यापासून उर्जानिर्मिती करणारा प्रकल्प या महानगर पालिकेने सुरु केला आहे -पुणे
📖देशातील पहिले निर्मल भारत अभियानाच्या अंतर्गत 100% स्वच्छता निर्माण करणारे देशातील पहिले राज्य - सिक्किम
📖देशातील पहिले भुजलासंबंधी कायदे करणारा राज्य -महाराष्ट्र
📖देशातील पहिली गुप्तवार्ता प्रबोधिनी- पुणे
📖देशातील पहिले तंबाखूमुक्त गाव - सदरहू (नागालँड)
📖देशातील पहिले झोपडपट्टीमुक्त शहर - चंदीगड
📖देशातील पहिला सायबर डिफेन्स रिसर्च सेन्टर -झारखंड
📖देशातील पहिले ई - गव्हर्नन्स धोरण राबविणारे राज्य -महाराष्ट्र
📖देशातील पहिले प्लॅस्टिक मतदान ओळखपत्र मतदाराना वाटप करणारे राज्य - त्रिपूरा
📖देशातील पहिले सीसीटीव्हीच्या निगरानीत आलेले शहर - सुरत
📖देशात प्रथम ई कॅबीनेटचा वापर करणारे राज्य -आंध्रप्रदेश
📖देशातील पहिले रॅकिंग विरोधात कायदा करणारे राज्य -तामिळनाडू
📖देशातील पहिले वाय-फाय सुविधा देणारे रेल्वे स्थानक -बंगळूर
📖देशातील पहिले जन सुरक्षा कायदा करणारे राज्य -आंध्रप्रदेश
📖देशातील पहिले फुलपाखराला राज्य फुलपाखराचा दर्जा देणारे राज्य - महाराष्ट्र
📖देशातील पहिला विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ) प्रकल्प -कांडला (गुजरात)
📖देशातील पहिले मानवाधिकार न्यायालय सुरु करणारे राज्य - प.बंगाल
📖देशातील पहिले राईट इ सव्हिसेस अक्ट (RTS) पास करणारे राज्य - मध्यप्रदेश
📖देशातील पहिले होमीओपॅथिक विद्यापीठ - राज्यस्थान
📖देशातील पहिले बायोटेक विशेष आर्थिक क्षेत्र -हडपसर (पुणे)
📖देशातील पहिले आपल्या तक्रारी ऑनलाईन दाखल करण्याची सुविधा जनतेला उपलब्ध करून देणारे राज्य - हरीयाणा
📖देशातील पहिले स्त्री बटालियन - हडी राणी (राजस्थान)
📖देशातील पहिले ग्रामपंचायतीमध्ये ई - बँकीग सेवा देणारे राज्य - महाराष्ट्र
📖देशातील पहिले ई - पंचायत सुरु करणारे राज्य -महाराष्ट्र
📖•देशातील पहिले केरोसिनमुक्त राज्य - दिल्ली
📖देशातील पहिले हागनदारी मुक्त जिल्हा - नदिया (प.बंगाल)
📖देशातील पहिले सिकलसेलग्रस्तांना मोफत एस.टी. प्रवास सुविधा देणारे राज्य - महाराष्ट्र
📖देशातील पहिला खासगी विमानतळ - दुर्गापूर (प.बंगाल)
📖देशातील पहिले अधिकृत ई-रिक्षा या राज्यात सुरु झाले - दिल्ली
📖देशाीतील पहिले प्लॅस्टिक विद्यापीठ - वापी (गुजरात)
🔖 प्रश्न.1) ९९ व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या स्वागताध्यक्ष पदी कोणाची निवड करण्यात आली आहे ?
उत्तर -शिवेंद्रराजे भोसले
🔖 प्रश्न.2) ९९ व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे आयोजन कोठे करण्यात आले आहे ?
उत्तर - सातारा
प्रश्न.3) भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदींना कोणत्या देशाने आपल्या सर्वोच्च नागरी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात केले आहे ?
उत्तर - सायप्रस
🔖 प्रश्न.4) कोणत्या भारतीय वंशाच्या महिलेस कमांडर ऑफ द ऑर्डर ऑफ द ब्रिटिश एम्पायर (CBE) सन्मान देण्यात आला आहे ?
उत्तर -लीना नायर
🔖 प्रश्न.5) ई स्पोर्ट्स वर्ल्ड कप २०२५ चे आयोजन कोणत्या देशात करण्यात येणार आहे ?
उत्तर - सौदी अरेबिया
🔖 प्रश्न.6) महिला एकदिवसीय (वनडे) क्रिकेट विश्वचषक २०२५ कोणत्या दोन देशांमध्ये आयोजित केला जाईल ?
उत्तर - भारत आणि श्रीलंका
🔖 प्रश्न.7) भारतीय सेना ने कोणत्या राज्यात रुद्रास्त या UAV ड्रोन ची यशस्वी चाचणी घेतली आहे ?
उत्तर - राजस्थान
🔖 प्रश्न.8) ब्रिटनच्या गुप्तचर संस्थेच्या प्रमुखपदी प्रथमच कोणत्या महिलेची नियुक्ती करण्यात आली आहे ?
उत्तर - ब्लेझ मेट्रेवेली
🔖 प्रश्न.9) ५१ वी G7 शिखर परिषद कोणत्या देशात आयोजीत करण्यात आली आहे ?
उत्तर -कॅनडा
🔖 प्रश्न.10) जागतिक वाळवंटीकरण आणि दुष्काळ प्रतिबंध दिन कधी साजरा करण्यात येतो ?
उत्तर -१७ जून
पश्र्चिम घाट, सह्य पर्वत.
भारतीय व्दिपकल्पाच्या पश्चिम भागातील एक पर्वतश्रेणी. दख्खनच्या पठाराच्या पश्र्चिम कडेवर उत्तर-दक्षिण पसरलेल्या या पर्वतश्रेणीमुळे अरबी समुद्र किनाऱ्यावरील किनारपट्टीचे मैदान दख्खनच्या पठारापासून अलग झाले आहे.
उत्तरेस तापी नदीपासून दक्षिणेस कन्याकुमारीपर्यंत अरबी समुद्राला समांतर अशी ही श्रेणी पसरली आहे. सह्याद्रीची उत्तर-दक्षिण लांबी सु. १,६०० किमी. असून सस. पासून सरासरी उंची सु. १,२०० मी. आहे. पर्वताचा पश्र्चिम उतार तीव्र तर पूर्वेकडे पठारी भागाकडील उतार तुलनेने मंद आहे. महाराष्ट्र, कर्नाटक, केरळ व तमिळनाडू या राज्यांतील सु. ६०,००० चौ. किमी. क्षेत्र सह्याद्रीच्या श्रेण्यांनी व्यापले आहे. पर्वताचा सर्वाधिक विस्तार कर्नाटक राज्यात आहे.
▪️भवैज्ञानिक इतिहास
सह्याद्री हा खऱ्या अर्थाने पर्वत नसून ती दख्खनच्या पठाराची विभंग कडा आहे. त्यामुळे सह्याद्रीपेक्षा पश्र्चिम घाट हीच संज्ञा अधिक उचित ठरते. याला सह्य पर्वत असेही म्हणतात. महाराष्ट्रात मात्र सह्याद्री हेच नाव प्रचलित आहे. सु. १५० द.ल. वर्षांपूर्वी गोंडवनभूमी या महाखंडाचे विभाजन झाले. त्यावेळी दख्खनच्या पठाराचेही विभाजन झाले असावे. त्यामुळे आजच्या पश्र्चिम किनारपट्टीला समांतर अशी विभंगरेषा निर्माण झाली असावी. या विभंगरेषेच्या पश्चिमेकडील भाग खाली खचल्यामुळे पठाराच्या पश्र्चिम कडेला उंची प्राप्त झाली असावी. भारतीय व्दिपकल्प पठाराची ही पश्र्चिम कडा म्हणजेच पश्र्चिम घाट होय.
ही क्रिया अचानक घडली नसून मंद गतीने घडली असावी. मिआमी विदयापीठातील भूभौतिकीविज्ञ बॅरन व हॅरिसन यांच्या सिद्धांतानुसार सु. १०० ते ८० द.ल. वर्षांपूर्वीच्या दरम्यान मादागास्करपासून विभंगून भारताचा पश्र्चिम किनारा अस्तित्वात आला असावा. या पश्र्चिम किनाऱ्याचे विभंजन होऊन पश्चिम घाट ह्या १,००० मी. उंचीच्या उभ्या कडयाची आकस्मिक निर्मिती झाली असावी. सुमारे ६५ द.ल. वर्षांपूर्वी प्रचंड प्रमाणात भेगी प्रकारचे ज्वालामुखी उद्रेक होऊन दक्षिण ट्रॅप (डेक्कन ट्रॅप) ची निर्मिती झाली असावी. लाव्हारसापासून निर्माण झालेल्या बेसाल्ट खडकाचे विस्तृत व जाड थर असलेल्या या प्रदेशाने मध्य भारताचा फार मोठा भाग व्यापला आहे.
अशा ज्वालामुखी उद्रेकामुळे झालेल्या संचयनातून पश्र्चिम घाट प्रदेशाची ही भूरचना बनलेली आहे. पश्र्चिम घाटातील अशा बेसाल्ट खडकाच्या खालील खडकांचे थर सु. २०० द.ल. वर्षांपूर्वीचे जुने असावेत. पश्र्चिम घाटाचा उत्तरेकडील गोव्यापर्यंतचा भाग प्रामुख्याने बेसाल्ट खडकांपासून तर त्याच्या दक्षिणेकडील विभाग गॅनाइट व पट्टिताश्म खडकांपासून बनलेला आहे. भूकवचात बेसाल्ट खडकाचे थर साधारण ३ किमी. खोलीपर्यंत आढळतात. चर्नोकाइट, खोंडेलाइट, लेप्टिनाइट, रूपांतरित पट्टिताश्म, स्फटिकमय चुनखडक, लोहखनिज, डोलेराइट व अॅनॉर्थाइट हे खडकही या भागात आढळतात. दक्षिणेकडील टेकडयांमध्ये अवशिष्ट जांभा खडक व बॉक्साइट खनिज आढळते.
▪️भविशेष
सह्याद्रीचे उत्तर सह्याद्री व दक्षिण सह्याद्री असे दोन भाग पडतात. उत्तरेस तापी नदीपासून दक्षिणेस निलगिरी पर्वत पुंजापर्यंतची श्रेणी उत्तर सह्याद्री व तेथून प्रामुख्याने पालघाट खिंडीपासूनची (खंड) दक्षिणेकडील पर्वतश्रेणी दक्षिण सह्याद्री म्हणून ओळखली जाते. पालघाट खिंडीमुळे सह्यादीची सलगता खंडित झाली आहे. उत्तर सह्याद्रीचा बराचसा भाग महाराष्ट्र राज्यात येतो. महाराष्ट्रातील या पर्वतश्रेणीमुळे कोकण व देश (पश्र्चिम महाराष्ट्र) हे दोन स्वाभाविक विभाग अलग झाले आहेत.
पर्वताचा पश्चिम उतार तीव्र असून तेथे लाव्हा खडकाच्या थरांचे काळे व उघडे कडे सर्वत्र दिसतात. पश्चिम उतारावर नदयांनी खोल दऱ्या निर्माण केल्या आहेत. याच उताराच्या पायथ्यालगत कोकणची किनारपट्टी आहे. पूर्वेकडील उतार मात्र बराच मंद असून तो पूर्वेकडील पठारात विलीन झालेला दिसतो. सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेपासून पूर्व किंवा आग्नेय दिशेकडे अनेक फाटे गेलेले आहेत. उत्तरेकडून दक्षिणेकडे अनुक्रमे सातमाळा-अजिंठा, हरिश्चंद्रगड-बालाघाट व महादेव डोंगररांगा हे प्रमुख फाटे आहेत. पठारावरील नदयांचे हे दुय्यम जलविभाजक आहेत. महाराष्ट्रातील सह्याद्रीची उंची सामान्यपणे ९१५ ते १,२२० मी. असून उत्तरेकडे ती अधिक तर दक्षिणेकडे कमी आढळते.
सह्याद्रीत काही ठिकाणी सपाट माथ्याचे, पठारासारखे भाग आढळतात, त्यांना घाटमाथा असे म्हणतात. येथपासून कोकण व देश यांना जोडणारे अनेक घाट सुरू होत असल्याने त्यांना ‘ घाटमाथा ’ असे संबोधले जात असावे. थळ घाट, अणेमाळशेज, बोर घाट, वरंधा, आंबेनळी (पार), कुंभार्ली, आंबा, फोंडा, बावडा, आंबोली इ. घाटांना देश व कोकण यांदरम्यानच्या वाहतूक व दळणवळणाच्या दृष्टीने पूर्वीपासून विशेष महत्त्व आहे. सह्याद्री पर्वतश्रेणी बरीचशी सलग असली, तरी तिच्यात अधूनमधून अशा खिंडी व घाट आहेत.
सह्याद्रीच्या घाटमाथ्यावर भीमाशंकर, माथेरान, महाबळेश्वर, पाचगणी यांसारखी गिरिस्थाने वसली आहेत. कळसूबाई (१,६४६ मी.) हे महाराष्ट्रातील तसेच उत्तर सह्याद्रीतील सर्वोच्च शिखर आहे. त्याशिवाय साल्हेर (१,५६७ मी.), हरिश्चंद्रगड (१,४२४ मी.), सप्तशृंगी (१,४१६ मी.), त्र्यंबकेश्वर (१,३०४ मी.) ही इतर महत्त्वाची उंच ठिकाणे आहेत. सह्याद्री व त्याच्या वेगवेगळ्या डोंगररांगांच्या माथ्यावर ऐतिहासिकदृष्टया अत्यंत महत्त्वाचे ठरलेले शिवनेरी, राजगड, रायगड, प्रतापगड, विशाळगड यांसारखे अनेक डोंगरी किल्ले आहेत. महाराष्ट्र व कर्नाटक यांदरम्यान गोवा खंड आहे. वाघेरी (१,०८५ मी.), सोंसोगड (१,१८६ मी.), मोरलेगड (१,०५४ मी.) ही गोव्यातील प्रमुख शिखरे आहेत.
सह्याद्रीच्या १६° उत्तर अक्षांश ते निलगिरी पर्वतापर्यंतच्या पर्वतीय प्रदेशाचा समावेश मध्य सह्याद्रीमध्ये करता येतो. यातील बराचसा भाग कर्नाटक राज्यात आहे. सह्याद्रीचा हा भाग अरबी समुद्राच्या अगदी जवळ आहे. हा प्रदेश ओबडधोबड स्वरूपाचा असून घनदाट अरण्यांचा आहे. कर्नाटकातील सह्याद्रीची सरासरी उंची सु. ६०० ते १,००० मी. आहे. याचा पश्चिम उतार खडया चढणीचा व तुटलेल्या कडयांचा असून पूर्वेकडे गेलेले त्याचे फाटे म्हणजे अवशिष्ट पर्वताच्या रांगा आहेत.
म्हैसूरच्या आग्नेयीस बिलीगिरीरंजन श्रेणी असून ती शेवररॉय ( सेर्व्हरायन ) श्रेणीला मिळते. सह्याद्रीच्या येथील प्रमुख श्रेणीस काही स्थानिक नावे प्रचलित आहेत. पुष्पगिरी (१,७१४ मी.), ब्रह्मगिरी, व्हावूल माला (२,३३९मी.) ही येथील महत्त्वाची शिखरे आहेत. उंची व निसर्गसौंदर्य यांसाठी बाबा बुढण डोंगर (१,९२३ मी.), मल्लिआनिगिरी, कुद्रेमुख (१,८९४ मी.) प्रसिद्ध आहेत. नंदी व केमेनगुडी ही गिरीस्थाने आहेत. देवीमने, अगुंबे, शिराडी, चारमाडी इ. घाटमार्गांनी पठारी भाग किनारपट्टीशी जोडला गेला आहे. शरावती नदीवरील गिरसप्पा ( जोग ) धबधबा सह्याद्रीच्या याच भागात आहे.
तमिळनाडूच्या पश्चिम सीमेवर निलगिरी पर्वताचा अत्यंत जटिल असा प्रदेश आहे. निलगिरी पर्वतात उत्तर सह्याद्री, दक्षिण सह्याद्री व पूर्वघाट एकत्र येतात. या पर्वताची उंची २,००० मी.पेक्षा जास्त आहे. यातच दोडाबेट्टा (२,६३७ मी.) हे निलगिरीतील सर्वोच्च शिखर तर माकूर्ती (२,५५४ मी.) हे दुसरे प्रमुख शिखर आहे. ऊटकमंड हे प्रसिद्ध थंड हवेचे ठिकाण निलगिरी पर्वतातच आहे. निलगिरीच्या बहुतेक सर्व सीमा नैसर्गिक रीत्या भंग झालेल्या कडयांच्या आहेत.
पालघाट खिंडीमुळे पश्चिम घाटाची सलगता भंग पावली आहे. पालघाट खिंडीची रूंदी २४ किमी. व सस.पासून उंची ३०० मी. असून ही दोन समांतर विभंगांमधील खचदरी असावी. पालघाट खिंडीच्या दक्षिणेकडील सह्याद्रीचे पूर्व व पश्चिम हे दोन्ही उतार तीव्र व ओबडधोबड बनले आहेत. अन्नमलई ही दक्षिण सह्याद्रीतील प्रमुख पर्वतश्रेणी असून त्या श्रेणीतच अनाईमुडी (२,६९५ मी.) हे दक्षिण भारतातील सर्वोच्च शिखर आहे.
अनाईमुडी या शृंगबिंदूपासून उत्तरेस अन्नमलई ( उंची १,८०० ते २,००० मी.), ईशान्येस पलनी (९०० ते १,२०० मी.) व दक्षिणेस कार्डमम् (एलाचल) अशा तिन्ही दिशांना तीन डोंगररांगा-टेकडया गेलेल्या आहेत. कोडईकानल (२,१३५ मी.) हे प्रसिद्ध गिरिस्थान पलनी टेकडयांमध्ये आहे.
चेंबरा (२,१०० मी.), बांसुरा (२,०७३ मी.), वेल्लरीमाला (२,२०० मी.) व अगस्त्यमलई (१,८६८ मी.), महेंद्रगिरी ही केरळमधील प्रमुख शिखरे व मुन्नार, पानेमुडी, वेनाड ही थंड हवेची ठिकाणे आहेत. केरळ व तमिळनाडू यांदरम्यानच्या वाहतुकीच्या दृष्टीने शेनकोटा खिंड विशेष महत्त्वाची असून या खिंडीच्या दक्षिणेस असलेल्या महेंद्रगिरीने (१,६५४ मी.) दक्षिण सह्याद्रीचा शेवट झालेला आहे.
पश्र्चिम घाट व अरबी समुद्र यांदरम्यान अरूंद असे किनारपट्टीचे मैदान आहे. उत्तरेकडील प्रामुख्याने महाराष्ट्रातील किनारपट्टीला कोकण तर साधारणत: गोव्याच्या दक्षिणेकडील किनारपट्टीस मलबारचा किनारा असे म्हटले जाते. पश्र्चिम घाटाच्या पूर्वेकडील पायथ्यालगतच्या प्रदेशाला महाराष्ट्रात ‘ देश ’ तर कर्नाटकातील या प्रदेशास ‘ मलनाड ’ असे संबोधले जाते.
▪️नदया
भारतातील प्रमुख तीन जलविभाजकांपैकी पश्र्चिम घाट हा एक असून बंगालच्या उपसागराला मिळणाऱ्या पूर्ववाहिनी व अरबी समुद्राला मिळणाऱ्या पश्चिम वाहिनी नदयांचा तो प्रमुख जलविभाजक आहे. तापी व नर्मदा या नदयांचा अपवाद वगळता भारतीय व्दिपकल्पावरून वाहत जाऊन बंगालच्या उपसागराला मिळणाऱ्या बहुतेक सर्वच प्रमुख पूर्ववाहिनी नदया सह्याद्रीच्या घाटमाथा प्रदेशात उगम पावतात. ही उगमस्थाने अरबी समुद्र किनाऱ्यापासून केवळ ५० ते ८० किमी.वर आहेत.
सह्याद्रीत उगम पावणाऱ्या पूर्ववाहिनी नदयांमध्ये गोदावरी, भीमा, कृष्णा, कावेरी या प्रमुख नदया आहेत. याशिवाय इतर असंख्य पूर्ववाहिनी नदया सह्याद्रीच्या रांगांमध्ये तसेच त्यांच्या फाटयांमध्ये उगम पावून मुख्य नदयांना जाऊन मिळतात. सह्याद्रीचे पूर्वेकडे गेलेले फाटे दुय्यम जलविभाजक आहेत. महाराष्ट्र राज्यातून वाहणाऱ्या पांझरा, गिरणा, कादवा, दारणा, प्रवरा,मुळा, घोडनदी, नीरा, कोयना, वारणा, पंचगंगा इ. उपनदयांचा उगमही सह्याद्रीतच होतो.
कर्नाटक राज्यातून वाहणाऱ्या घटप्रभा, मलप्रभा, तुंगभद्रा या कृष्णेच्या प्रमुख उपनदयांचा उगम सह्याद्रीमध्येच आहे. घटप्रभेवरील गोकाकजवळील धबधबा सौंदर्य आणि विदयुत् निर्मितीकरिता प्रसिद्ध आहे. कावेरी नदीचा उगम कर्नाटक राज्यात पश्चिम घाटातील ब्रह्मगिरी टेकडयांमध्ये तळकावेरी येथे झालेला आहे. शिम्शा, हेमवती, कब्बनी, भवानी या उपनदया सह्याद्रीत उगम पावतात.
तमिळनाडू राज्यातून पूर्वेकडे वाहणाऱ्या वैगई, चित्तार व तामपर्णी या नदयांचे उगमही पश्र्चिम घाटातच आहेत.
पश्र्चिम घाटात उगम पावणाऱ्या आणि पश्चिम किनारपट्टीवरून थोडेच अंतर वाहत जाऊन अरबी समुद्राला मिळणाऱ्या असंख्य पश्चिम वाहिनी नदया आहेत. पश्चिम वाहिनी नदया संख्येने बऱ्याच असल्या तरी प्रत्येकीचे खोरे तीव्र उताराचे पण मर्यादित आहे. पश्चिम किनारपट्टी अरूंद असल्याने येथील नदया लांबीने खूपच कमी आहेत. महाराष्ट्राच्या कोकण किनारपट्टीवरून वाहणाऱ्या दमणगंगा, सूर्या, वैतरणा, तानसा, उल्हास, कुंडलिका, काळ, सावित्री, वाशिष्ठी, शास्त्री, तेरेखोल या प्रमुख नदया आहेत. गोव्यातील यापोरा, मांडवी, जुवारी, कर्नाटकातील काळी, गंगावळी, शरावती, बेडती, ताद्री व नेत्रावती तर केरळमधील बेपोर, पोन्नानी, चलाकुडी, पेरियार, कल्लदा या मुख्य पश्र्चिम वाहिनी नदया आहेत. यांपैकी पेरियार ही सर्वांत लांब (२२४ किमी.) नदी आहे.
सह्याद्रीची प्रपाती भूरचना असल्यामुळे तीव्र उतारावरून वेगाने वाहताना अनेक नदया कडयांवरून खाली कोसळत असतात. त्यामुळे त्यांच्या मार्गात अनेक प्रेक्षणीय धबधबे निर्माण झाले आहेत. उदा., कर्नाटकात शरावती नदीवरील जगप्रसिद्ध गिरसप्पा ( जोग ) धबधबा ( उंची २५३ मी.) आणि कावेरी नदीवरील प्रसिद्ध शिवसमुद्रम् धबधबा (९७ मी.). तीव्र उतारावरून वेगाने वाहणाऱ्या नदयांमुळे पश्र्चिम घाटात जलविद्युत् निर्मिती प्रकल्प उभारण्याच्या दृष्टीने अनेक आदर्श ठिकाणे आढळतात. संपूर्ण घाट परिसरात सु. ५० मोठी धरणे बांधण्यात आली आहेत. महाराष्ट्रात खोपोली येथे १९०० मध्ये बांधलेले धरण हे पश्चिम घाटातील सर्वांत आधीचे धरण आहे. जलविदयुत् निर्मितीच्या दृष्टीने महाराष्ट्रातील कोयना, कर्नाटकातील तुंगभद्रा, लिंगनमक्की, केरळमधील पेरांबीकुलम् ही धरणे विशेष महत्त्वाची आहेत. गिरसप्पा व शिवसमुद्रम् हे धबधबेही त्यादृष्टीने महत्त्वाचे आहेत.
▪️हवामान
समुद्रसपाटीपासूनची उंची व समुद्रकिनाऱ्यापासूनचे अंतर यांनुसार पश्र्चिम घाटातील हवामानात तफावत आढळते. सामान्यपणे या भागातील हवामान आर्द्र व उष्णकटिबंधीय असून किनाऱ्याजवळ ते सौम्य स्वरूपाचे आढळते. उत्तरेकडील भागात १,५०० मी. उंचीपेक्षा अधिक तर दक्षिण भागात २,००० मी.पेक्षा अधिक उंचीच्या प्रदेशातील हवामान समशीतोष्ण कटिबंधीय प्रकारचे असते. आल्हाददायक हवामानामुळे सह्याद्रीच्या घाटमाथ्यावर अनेक थंड हवेची ठिकाणे निर्माण झाली आहेत. दक्षिण भागातील वार्षिक सरासरी तापमान २०° से. तर उत्तर भागात २४° से.च्या दरम्यान असते. हिवाळ्यात काही ठिकाणी तापमान गोठणबिंदूपर्यंत खाली जाते.
बाष्पयुक्त नैऋर्त्य मोसमी वाऱ्यांच्या मार्गात पश्र्चिम घाट येत असल्यामुळे त्या संपूर्ण प्रदेशात विशेषत: घाटमाथा आणि पश्र्चिम उतारावर प्रतिरोध प्रकारचा भरपूर पाऊस पडतो. या भागात घनदाट वने असल्यामुळे सांद्रीभवनास अनुकूल परिस्थिती निर्माण होते. त्यामुळे पावसाचे प्रमाण अधिक आहे. वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान ३०० ते ४०० सेंमी. असून काही ठिकाणी ते ९०० सेंमी.पर्यंत आहे. महाराष्ट्रात घाटमाथ्यावर असलेल्या महाबळेश्वर येथे वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान सु. ६२५ सेंमी. आहे. पश्र्चिम घाटाच्या पूर्वेकडील उतार मात्र पर्जन्य छायेच्या प्रदेशात येत असल्याने तेथे पर्जन्यमान कमी कमी होत गेलेले आहे. दक्षिणेकडील पश्चिम घाट प्रदेशात पावसाळा दीर्घकाळ असतो.
▪️वने
पश्र्चिम घाट प्रदेशातील पर्जन्याच्या वितरणातील भिन्नतेनुसार विभिन्न प्रकारच्या वनस्पती आढळतात. २०० सेंमी.पेक्षा अधिक पर्जन्यमान असलेल्या पश्र्चिम घाटाच्या पश्र्चिम बाजूवर उष्णकटिबंधीय आर्द्र सदाहरित किंवा वर्षारण्ये, १५० ते २०० सेंमी. पर्जन्यमान असणाऱ्या पश्चिम घाटाच्या पश्र्चिम बाजूस प्रामुख्याने आर्द्र, सदाहरित अरण्यांच्या पश्र्चिमेस उष्णकटिबंधीय निम-सदाहरित वने, १०० ते १५० सेंमी. पर्जन्यमान असणाऱ्या पूर्व उतारावर सदाहरित अरण्यांच्या पूर्वेस उष्णकटिबंधीय आर्द्र पानझडी वने, तर पूर्वेकडील पायथ्यालगतच्या ७५ ते १२५ सेंमी. पर्जन्यमान असणाऱ्या प्रदेशात उष्णकटिबंधीय शुष्क पानझडी वने आढळतात.
सस.पासून सु. ९०० ते १,८०० मी. उंचीच्या घाट प्रदेशात प्रामुख्याने महाबळेश्वर, निलगिरी व पलनी टेकडयांच्या परिसरात उपोष्ण कटिबंधीय रूंदपर्णी वने असून १,८०० मी.पेक्षा अधिक उंचीच्या प्रदेशात, प्रामुख्याने तमिळनाडू व केरळमधील पर्वतीय प्रदेशात, आर्द्र समशीतोष्ण कटिबंधीय वने आढळतात. केरळमधील सदाहरित वने व राष्ट्रीय उद्याने, केरळ व तमिळनाडूमधील वायनाड व मदुमलाई राष्ट्रीय उद्याने, हे पश्र्चिम घाटातील संरक्षित जंगलमय प्रदेश आहेत. पश्चिम घाटाचा संरक्षित ‘ वर्ल्ड हेरिटेज साइट ’मध्ये समावेश करावा अशी मागणी भारत सरकारने २००६ मध्ये ‘युनेस्को मॅब ’कडे केली आहे. अशा स्थळांमध्ये पुढीलप्रमाणे सात प्रमुख विभागांचा व त्यांतील वेगवेगळ्या उपविभागांचा समावेश असेल :
(१) अगस्त्यमलई विभाग : यात पुढील पाच उपविभागांचा समावेश असेल : तमिळनाडूमधील अगस्त्यमलई जीवावरणीय राखीव प्रदेश ( क्षेत्र ९०० चौ. किमी.); कालकाड मुदननुराई व्याघ राखीव प्रदेश (८०६ चौ. किमी.); केरळमधील नेय्यर, पेप्परा व शेंदूर्णे वन्यजीव अभयारण्य; त्यालगतचे आचेनकोइल, थेनमाला, कोन्नी, पुनालूर, तिरूअनंतपुरम् विभाग आणि अगस्त्य वनम् विशेष विभाग.
(२) पेरियार विभाग : यामध्ये सहा उपविभागांचा समावेश असेल : केरळमधील पेरियार राष्ट्रीय उद्यान व निसर्ग राखीव प्रदेश (७७७ चौ. किमी.), रन्नी, कोन्नी व आचनकोइल अरण्य विभाग. पूर्वेकडील पर्जन्यछायेच्या प्रदेशातील प्रामुख्याने शुष्क अरण्यमय प्रदेशातील श्रीविल्लिपुत्तूर वन्यजीव अभयारण्य आणि तिरूनेलवेली अरण्य विभागातील राखीव जंगलांचा प्रदेश.
(३) अन्नमलई विभाग : यात सात उपविभागांचा अंतर्भाव असेल : तमिळनाडूमधील चिन्नर वन्यजीव अभयारण्य, एर्नाकुलम् राष्ट्रीय उद्यान (९० चौ. किमी.), विस्तीर्ण अशा इंदिरा गांधी वन्यजीव अभयारण्य प्रदेशात (९५८ चौ. किमी.) समाविष्ट असणारी इंदिरा गांधी गास हिल्स व करिअन शोला राष्ट्रीय उद्याने, पलनी हिल्स राष्ट्रीय उद्यान (७३७ चौ. किमी.), केरळमधील पेरांबीकुलम् वन्यजीव अभयारण्य (२८५ चौ. किमी.).
(४) निलगिरी विभाग : हा विभाग सु. ६,००० चौ. किमी.पेक्षाही अधिक क्षेत्रात विस्तारला आहे. यात सहा उपविभाग समाविष्ट असतील : केरळमधील निलगिरी जीवावरणीय राखीव प्रदेश आणि करिम्पुझा राष्ट्रीय उद्यान (२३० चौ. किमी.), सायलेंट व्हॅली राष्ट्रीय उद्यान (९० चौ. किमी.), वायनाड वन्यजीव अभयारण्य (३४४ चौ. किमी.), तमिळनाडूमधील बंदीपूर (८७४ चौ. किमी.), माकूर्ती (७८ चौ. किमी.) व मदुमलाई (३२१ चौ. किमी.) ही राष्ट्रीय उद्याने व न्यू अमरम्बलम् राखीव जंगल. हा विभाग अतिशय जटिल, सुरक्षित व जगातील एक वैशिष्टयपूर्ण अरण्यमय प्रदेश आहे. आशियाई हत्ती, वाघ, गवा व इतर अनेक दुर्मिळ प्राण्यांचे हे आश्रयस्थान आहे.
(५) तळकावेरी विभाग : यात सहा उपविभाग आहेत. कर्नाटकातील बह्मगिरी (१८१ चौ. किमी.), पुष्पगिरी (९३ चौ. किमी.) व तळकावेरी (१०५ चौ. किमी.) ही वन्यजीव अभयारण्ये, राजीव गांधी राष्ट्रीय उद्यान ( नागरहोळे ३२१ चौ. किमी.) आणि केरळमधील अलाराम राखीव जंगल.
(६) कुद्रेमुख विभाग : यामध्ये कर्नाटकातील पाच उपविभाग येतात. कुद्रेमुख राष्ट्रीय उद्यान(६०० चौ. किमी.), सोमेश्र्वर वन्यजीव अभयारण्य व सभोवतालची सोमेश्वर, अगुंबे व बाळहळ्ळी राखीव जंगले.
(७) सह्याद्री विभाग : यात महाराष्ट्रातील चार उपविभाग येतात. आन्शीप (३४० चौ. किमी.) व चांदोली (३१८ चौ. किमी.) ही राष्ट्रीय उद्याने. कोयना व राधानगरी ही वन्यजीव अभयारण्ये.
सह्याद्री हा जैवविविधतेचा एक खजिना आहे. तेथील सु. २,००० जातींच्या वनस्पतींचा औषधांसाठी वापर केला जातो. ‘बॉम्बे नॅचरल हिस्टरी सोसायटी ’ने केलेल्या एका अभ्यासानुसार महाराष्ट्र राज्यातील सह्याद्री प्रदेशात देवदेवतांच्या नावाने श्रद्धेने संरक्षित केलेल्या वनविभागांत १,६०० पेक्षा जास्त ‘देवराया ’ आहेत. सह्याद्रीमध्ये अनेक राष्ट्रीय उद्याने, वन्यप्राणी, अभयारण्ये, राखीव व संरक्षित वने निर्माण करणे शक्य झाले आहे. येथील पर्यटनाची अनेक ठिकाणे आर्थिक क्षेत्रे असल्याने पश्र्चिम घाट विकसित होत आहे.
सह्याद्रीमुळे पश्चिम किनारपट्टीवर पर्जन्यवृष्टी होते. त्यामुळे नदयांच्या खोऱ्यांत जलविद्युत्निर्मिती प्रकल्पांची निर्मिती सुलभ झाली आहे. येथील जंगलांतून लाकूड व इतर अनेक वनोत्पादने तसेच दक्षिण सह्याद्रीतून चहा, कॉफी, रबर, मसाल्याचे पदार्थ इ. उत्पादने मिळतात. वाहतूक व व्यापाराच्या दृष्टीने पश्र्चिम घाटातील खिंडी व घाट महत्त्वाचे ठरले आहेत. अनेक कवींनी व लेखकांनी सह्याद्रीचे सौंदर्य वर्णिले आहे.
वायनाड अरण्याचा प्रदेश म्हणजे उत्तरेकडील व दक्षिणेकडील घाट प्रदेशाचा संक्रमण भाग आहे. दक्षिणेकडील भाग आर्द्र असल्याने तेथे वनस्पतींच्या असंख्य जाती आढळतात. केरळमध्ये या प्रदेशात पावसाचे प्रमाण जास्त असल्याने तेथे दाट अरण्ये आहेत. ‘ सायलेंट व्हॅली राष्ट्रीय उद्यान ’ हा भारतातील अतिशय महत्त्वाचा, विषुववृत्तीय सदाहरित अरण्यांचा प्रदेश आहे. वृक्षतोडीमुळे उघडया पडलेल्या प्रदेशात गवताळ प्रदेशांची निर्मिती झालेली दिसते. मुख्यत: कर्नाटकातील पश्र्चिम घाट प्रदेश व निलगिरी पर्वतीय प्रदेशात असे विस्तृत गवताळ प्रदेश आहेत.
पूर्वी पश्र्चिम घाट प्रदेशात घनदाट अरण्ये होती. जंगलात राहणाऱ्या आदिवासी जमातींना उदरनिर्वाहासाठी पुरेशा प्रमाणात फळे, कंदमुळे इ. सहज उपलब्ध होत असत. प्रदेशाच्या दुर्गमतेमुळे सखल भागातील लोकांना अशा अरण्यमय भागात येऊन शेती करणे किंवा वसाहती स्थापन करणे शक्य नव्हते. त्यामुळे जंगले सुरक्षित होती. परंतु ब्रिटिशांचे आगमन झाल्यानंतर प्रामुख्याने मळ्यांच्या लागवडीसाठी व त्यानंतर इतर कारणांसाठी मोठया प्रमाणावर जंगलतोड केली गेली.
▪️जवविविधता
पारिस्थितीकीयदृष्टया पश्र्चिम घाटाला विशेष महत्त्व आहे. जैवविविधतेच्या दृष्टीने हा संपूर्ण परिसर अतिशय समृद्ध आहे. अनेक जातींचे प्राणी, पक्षी व असंख्य प्रकारच्या वनस्पती येथे आढळतात. जगातील समृद्ध जैवविविधता असलेल्या प्रदेशात पश्चिम घाटाचा आठवा क्रमांक लागतो. पारिस्थितीकी वैज्ञानिक नॉर्मन मेअर्स यांच्या प्रयत्नांमुळे १९८८ मध्ये पश्र्चिम घाट परिसर पारिस्थितीकीयदृष्टया अतिसंवेदनशील प्रदेश म्हणून घोषित करण्यात आला.
भारताच्या क्षेत्रफळाच्या केवळ ५% भूमी या प्रदेशाने व्यापली असली तरी भारतातील उच्च दर्जाच्या २७% वनस्पती ( सु. ४,००० ते १५,००० जाती ) येथे आढळतात. त्यांपैकी १,८०० जातींच्या वनस्पती केवळ याच प्रदेशात पाहावयास मिळतात. त्यामुळे या वनस्पती म्हणजे या प्रदेशाची वैशिष्टये बनली आहेत. सुमारे पाच हजारांवर फुलझाडांच्या जाती पश्र्चिम घाट परिसरात असून त्यांपैकी सु. १,६०० फुलझाडांचे प्रकार जगात कोठेही आढळत नाहीत.
पश्र्चिम घाटातील पर्वतश्रेण्या म्हणजे असंख्य वन्य प्राण्यांची महत्त्वाची आश्रयस्थाने आहेत. या संपूर्ण परिसरात किमान १३९ सस्तन प्राण्यांच्या जाती, १७९ जल - स्थलचर ( उभयचर ) वर्गातील प्राण्यांच्या जाती व ५०८ पक्ष्यांच्या जाती आढळतात. त्यांपैकी सस्तन प्राण्यांच्या ७, उभयचर प्राण्यांच्या ८४ व पक्ष्यांच्या १६ जाती जगात अन्य कोठेही आढळत नाहीत. जगाच्या अन्य भागांतून नामशेष किंवा दुर्मिळ झालेल्या किमान ३२५ प्राण्यांच्या जाती येथे आढळतात. येथील मोठया ठिपक्यांचे जंगली कस्तुरी मांजर नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहे. येथे माकडांची संख्याही प्रचंड आहे. मोठया शेपटीच्या माकडांची संख्या सायलेंट व्हॅली व कुद्रेमुख राष्ट्रीय उद्यानांत सर्वाधिक आहे. विविध जातींच्या गोगलगाई, सरपटणारे प्राणी, वटवाघुळे, फुलपाखरे यांची संख्या प्रचंड आहे. एकटया केरळमधील पश्चिम घाट परिसरात सु. ६,००० जातींचे कीटक आहेत. फुलपाखरांचे ३३४ प्रकार येथे आढळतात. येथील प्रवाहांमधून विविधरंगी मासे पाहावयास मिळतात.
निलगिरी पर्वतीय प्रदेशात हत्ती, गवा, हरिण, चित्ता, अस्वल, सांबर, रानडुक्कर, वाघ इ. पाणी आढळतात. त्यांच्यासाठी मदुमलाई येथे अभयारण्य राखून ठेवलेले आहे. निलगिरी पर्वतात हत्तींची संख्या सर्वाधिक आहे; तसेच बह्मगिरी व पुष्पगिरी वन्यप्राणी अभयारण्ये, बनेरघट्टा राष्ट्रीय उद्यान व अन्नेकल राखीव जंगलात हत्तींची संख्या पुष्कळ आहे.
कर्नाटकातील पश्चिम घाट प्रदेशात सु. सहा हजारांवर हत्ती व देशातील १०% दुर्मिळ जातींचे वाघ आहेत ( सन २००४). देशातील सुंदरबन व्यतिरिक्त वाघांची संख्या अधिक असणारा पश्चिम घाटातील सलग अरण्यांचा प्रदेश कर्नाटक, तमिळनाडू व केरळमध्ये पसरला आहे. पश्चिम घाटात गवे मोठया प्रमाणात आढळतात. कर्नाटकातील बंदीपूर राष्ट्रीय अभयारण्य व नागरहोळे या दोन प्रदेशांत सु. पाच हजारांवर गवे आहेत. महाराष्ट्रात दाजीपूर अभयारण्य गव्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. निलगिरी लंगूर मोठया संख्येने कोडगू जंगलात आढळतात. भारतीय मंटजॅक हरणे भद्रा वन्यप्राणी अभयारण्यात तसेच चिकमगळूरच्या राखीव व्याघ प्रकल्प प्रदेशात मोठया संख्येने आहेत.
ब्राझीलमधील रिओ दे जानेरो येथे झालेल्या ‘ जागतिक वसुंधरा ’ परिषदेमध्ये (१९९२) पश्र्चिम घाटाची गणना जगातील अठरा अतिसंवेदनशील ( हॉटस्पॉट ) अशा पर्यावरणीय क्षेत्रांमध्ये करण्यात आली आहे. भारत सरकारने येथील जैवविविधतेचे जतन व संवर्धन करण्यासाठी अनेक उपाययोजना केलेल्या आहेत. त्यादृष्टीने दोन जीवावरणीय राखीव प्रदेश, १३ राष्ट्रीय उद्याने, अनेक वन्यप्राणी अभयारण्ये व राखीव जंगलांची घोषणा केली आहे.
👉👉प्रागैतिहासिक मानवाला लेखन शैली अवगत नव्हती
अश्म युग👇👇👇
✔️पुराणाश्म युग (Palaeolithic age) :इ.स.पूर्व 9000
मानवाचा मुख्य व्यवसाय शिकार करणे.
शिकार व इतर कामांसाठी दगडी हत्यारांचा वापर केला जात असल्याने पाषाण युग म्हटले गेले.
हत्यारे तीक्ष्ण नव्हती.
शेतीचे ज्ञान नव्हते.
डोंगरपायथ्यालगत किंवा नदी काठावर वस्ती करत असे.
नैसर्गिक गुफांमध्ये राहत असे. उदा. भीमबेटका (मध्यप्रदेश).
भीमबेटका येथील गुहांमध्ये भिंतीवर चित्रे कोरली आहेत. त्यात मानवी जीवन तसेच शिकारीचे दृष्य दाखवली आहेत. पक्षी आणि प्राणी चित्रे यांचा समावेश,
✔️मध्याश्मयुग (Mesolithic age): इ.स.पूर्व 9000 इ.स.पूर्व 4000
पाषाण युग आणि नवाश्म युग यांच्यामधील कालखंड, मुख्य व्यवसाय – शिकार, कंदमुळे गोळा करणे आणि मासेमारी, नंतर प्राणी पाळण्यास सुरुवात.
दगडी हत्यारांचाच वापर मात्र हत्यारे अधिक तीक्ष्ण बनली. दगडी हत्यारे चकत्यांसारखी झाली.
✔️नवाश्म युग (Neolithic age): इ. स. पूर्व 4000 इ. स. पूर्व 1500
मेहरगड,बलुचिस्तान (एकमेव )
या काळातील दगडी हत्यारे मध्याश्म युगापेक्षा अधिक तीक्ष्ण बनली.
हत्यारे बनवण्यासाठी चकाकी असलेल्या दगडांचा वापर करण्यात येत.
चकत्यासारखी दगडी हत्यारे वापरत नसे.
शेतीची सुरवात – रागी, कुलीथ, काही ठिकाणी गहू व तांदुळ यांचे शेतीत उत्पादन.
राहण्यासाठी दगड व मातीची चौकोनी आकाराचे घरे बनवत असे.
स्थायिक जीवन पद्धतीची सुरुवात.
मातीच्या भांड्यांच्या वापरास सुरुवात.
पाळीव प्राण्यांच्या संख्येत वाढ.
✔️ताम्र पाषाण युग (Chalcolithic age)
Maharashtra, Madhya Pradesh, Rajasthan, Southern-eastern India.
जोर्वे दायमाबाद नेवासा(अहमदनगर) चांदोली सोनगाव इनामगाव (पुणे) प्रकाशे,नाशिक 👈 जोर्वे संस्कृती
नवाश्मयुगाच्या शेवटी धातुच्या वापरास सुरुवात.
सुरुवातीचे धातु तांबे हे होते.
या काळात तांबे व दगड या दोन्हींचा वापर होत असल्याने यास ताम्रपाषाण युग म्हटले गेले.
काही ठिकाणी ब्राँझचाही वापर.
ताम्रपाषाण संस्कृतीच्या महत्त्वाची ठिकाणी- अहर, कायथा, सावळदा, प्रभास, नागपूर शिकार ही करत आणि गाय, म्हैस, शेळी सारख्या प्राण्यांनाही पाळत असे. मात्र घोडा हा प्राणी त्यांना माहित नसावा.
गहु, तांदुळ, बाजरा, मसुर, कापुस इ. ची शेती करत.
कापड बनवण्याची कला अवगत होती.
मृत व्यक्तींना पुरण्याची पद्धत होती.
स्त्री देवतांची पुजा करत.
1. सातारा जिल्ह्यातील महाबळेश्वर येथून उगम पवणारी नदी कोणती?
✅ - कृष्णा.
2. वेण्णा नदी कोणत्या नदीची उपनदी आहे?
✅ - कृष्णा
3. पवना नदी कोणत्या नदीची उपनदी आहे?
✅ - कृष्णा.
4. मुळा-मुठा नदीचा संगम कोठे झाला?
✅ - पुणे.
5. कृष्णा व वारणा नदीचा नदीचा संगम कोठे झाला?
✅ - हरीपुर.
7. कृष्णा-पंचगंगा नदीचा संगम कोठे झाला?
✅ - नरसोबाची वाडी.
8. इंद्रायणी नदीच्या तीरावर वसलेले स्थळ कोणते?
✅ - देहु.
9. शिवाजी सागर धरण कोणत्या नदीवर बांधलेले आहे?
✅ - कोयना.
10. पुणे शहराला कोणत्या धरणातून पानी पुरवठा होतो?
✅ - खडकवासला.
11. पानशेत धरण कोणत्या नदीवर आहे?
✅ - मुठा.
12. कोल्हापूर जिल्ह्यातील भोगावती नदीवर कोणते धरण बांधण्यात आले आहे?
✅ - राधानगरी.
13. चांदोली धरण कोणत्या नदीवर आहे?
✅ - वारणा.
15. पुणे जिल्ह्यातील भाटघर धरण कोणत्या नदीवर आहे?
✅ - नीरा.
16. कोयना धरणासाठी प्रसिद्ध असलेले हेळवाक कोणत्या जिल्हयात आहे?
✅ - सातारा.
17. उजणी धरण कोणत्या नदीवर आहे?
✅ - भीमा.
18. दुघगंगा योजनेचा फायदा कोणत्या जिल्ह्याला होतो?
✅ - कोल्हापूर.
19. भीमा सिंचन योजनेपासून कोणत्या जिल्ह्यास पानी मिळते?
✅ - पुणे.
20. मुळशी धरण कोणत्या जिल्हयात आहे?
✅ - पुणे.
१. दक्षिणगंगा म्हणून ओळखली जाणारी नदी कोणती ? :- गोदावरी
२. महाराष्ट्राच्या विधानसभेची सदस्यसंख्या किती आहे ? :- २८८
३. सूर्यकुलात सर्वाधिक उपग्रह असणारा ग्रह कोणता ? :- गुरु
४. कोणत्या नदीला आसामचे दुखाश्रु म्हणून संबोधले जाते ? :- ब्रह्मपुत्रा
५. हैदराबाद मुक्तिसंग्रामाचे नेतृत्व कोणी केले ? :- स्वामी रामानंद तीर्थ
६. हॉर्स पॉवर हे कशाचे एकक आहे ? :- शक्ती
७. महाराष्ट्राचे आद्य क्रांतिकारक कोण ?:- वासुदेव बळवंत फडके
८.महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री कोण होते ? :- यशवंतराव चव्हाण
९.कोणत्या राज्याने फणस या फळाला राज्यफळाचा दर्जा दिला आहे ? :- केरळ
१०. शिवसमुद्रम हा धबधबा कोणत्या नदीवर स्थित आहे ? :- कावेरी
(स्पर्धा परीक्षा उपयोगी 10 प्रश्न-उत्तर)
1️⃣ प्रश्न: नुकतेच कोणते राज्य भारताचे तिसरे पूर्ण साक्षर राज्य ठरले आहे?
👉 उत्तर: त्रिपुरा
2️⃣ प्रश्न: G7 शिखर परिषद 2025 कोणत्या देशात आयोजित करण्यात आली?
👉 उत्तर: कॅनडा
3️⃣ प्रश्न: भारतातील पहिल्या इलेक्ट्रिक प्रवासी विमानाचे यशस्वी उड्डाण कोठून झाले?
👉 उत्तर: बंगलोर (Bengaluru)
4️⃣ प्रश्न: २०२५ साठी QS World University Rankings मध्ये भारतातील सर्वोच्च स्थान कोणत्या विद्यापीठाला मिळाले?
👉 उत्तर: IIT बॉम्बे
5️⃣ प्रश्न: 2025 यासाठी FIFA World Cup U-17 महिला स्पर्धेचे आयोजन कोणत्या देशात होणार आहे?
👉 उत्तर: भारत
6️⃣ प्रश्न: भारत सरकारने नुकतेच कोणत्या क्षेत्रासाठी राष्ट्रीय AI धोरण (National AI Policy) जाहीर केले?
👉 उत्तर: आरोग्य, शिक्षण, शेती आणि प्रशासन
7️⃣ प्रश्न: ऑलिम्पिक 2028 मध्ये नवीन समाविष्ट खेळ म्हणून कोणता भारतीय पारंपरिक खेळ सुचविण्यात आला आहे?
👉 उत्तर: खो-खो
8️⃣ प्रश्न: होमुर्झ समुद्रध्वनी (Strait of Hormuz) चर्चेत का होता?
👉 उत्तर: इराण आणि अमेरिका यांच्यातील वाढत्या तणावामुळे
9️⃣ प्रश्न: नुकतेच कोणता भारतीय हॉकीपटू निवृत्त झाला?
👉 उत्तर: ललित कुमार उपाध्याय
🔟 प्रश्न: “आलिया CX-300” हे नाव कशाशी संबंधित आहे?
👉 उत्तर: इलेक्ट्रिक प्रवासी विमान (भारतातील पहिले)
✈️ पहिल्या इलेक्ट्रिक प्रवासी विमानाचे यशस्वी उड्डाण
📌 विमानाचे नाव:
'अलिया सीएक्स-300' (Alice CX-300)
#### 📌 निर्माण करणारी कंपनी:
बीटा टेक्नॉलॉजीज (Beta Technologies), अमेरिका
#### 📌 ऐतिहासिक उड्डाण:
* अलिया सीएक्स-300 हे एक पूर्णपणे इलेक्ट्रिक प्रवासी विमान आहे.
* या विमानाने नुकतेच 230 किलोमीटरचे अंतर फक्त ७०० रुपयांमध्ये पार केले.
* यासाठी केवळ ८ डॉलर (सुमारे ₹६६४) खर्च आला.
#### 📌 उड्डाणाचा मार्ग:
* पूर्व हॅम्पटन (East Hampton) येथून
* जॉन एफ. केनेडी विमानतळ (JFK Airport, न्यूयॉर्क) येथे उड्डाण
* उड्डाणाचा कालावधी: फक्त ३५ मिनिटे
* एकूण प्रवासी: ४ प्रवासी
#### 📌 वैशिष्ट्ये:
* हे उड्डाण यशस्वी झाल्यामुळे विमानप्रवासात क्रांतिकारक बदल होण्याची शक्यता आहे.
* पारंपरिक हेलिकॉप्टरच्या तुलनेत खर्च आणि प्रदूषण कमी.
* पारंपरिक हेलिकॉप्टरने हेच अंतर पार करण्यासाठी सुमारे ₹१३,८८८ खर्च येतो.
1. प्रश्न: २०२५ मधील G7 शिखर परिषदेचे आयोजन कोणत्या देशात झाले?
उत्तर: कॅनडा
2. प्रश्न: ‘इंडिया एआय मिशन’ या नवीन उपक्रमाची घोषणा कोणत्या मंत्रालयाने केली?
उत्तर: इलेक्ट्रॉनिक्स आणि माहिती तंत्रज्ञान मंत्रालय
3. प्रश्न: २० जून २०२५ रोजी जागतिक शरणार्थी दिवस साजरा केला जातो. यावर्षीची थीम काय आहे?
उत्तर: *“Hope Away from Home – A world where refugees are welcomed”*
4. प्रश्न: ISRO ने नुकतीच कोणती महत्त्वाची भूस्थिर उपग्रह प्रक्षेपण यशस्वी केली?
उत्तर: GSAT-26
5. प्रश्न: UNESCO ने कोणता भारतीय वारसा स्थळ नुकताच जागतिक वारसा यादीत समाविष्ट केला?
उत्तर: माजुली बेट (असम)
6. प्रश्न: भारताने कोणत्या देशासोबत ग्रीन हायड्रोजन करार केला आहे?
उत्तर: जर्मनी
7. प्रश्न: नरेंद्र मोदींनी नुकतेच कोणत्या देशाच्या राष्ट्राध्यक्षांशी द्विपक्षीय चर्चा केली?
उत्तर: फ्रान्स
8. प्रश्न: स्टार्टअप इंडिया इनोव्हेशन वीक २०२५ कोणत्या शहरात सुरू झाला?
उत्तर: बेंगळुरू
9. प्रश्न: भारतीय नौदलाचे नवीन युद्धनौकेचे नाव काय जाहीर करण्यात आले आहे?
उत्तर: INS विराट (नवीन आवृत्ती)
10. प्रश्न: भारतात नुकताच कोणता क्रीडा प्रकार 'राष्ट्रीय खेळ' म्हणून मान्यता देण्याची मागणी झाली आहे?
उत्तर: खो-खो
---
१.पंतप्रधान मोदीं
− क्रोएशियाला भेट देणारे पहिले भारतीय पंतप्रधान.
- क्रोएशियाचे पंतप्रधान आंद्रेज प्लेनकोविच यांनी झाग्रेब विमानतळावर त्यांचे स्वागत केले.
- १७९० मध्ये मुद्रित संस्कृत व्याकरण प्रकाशित करणारे क्रोएशियाचे इव्हान फिलिप वेझदिन हे पहिले युरोपियन विद्वान होते.
२. २०२५ जगातील सर्वात राहण्यायोग्य शहरे.
-
१.कोपनहेगन, डेन्मार्क
२. व्हिएन्ना, ऑस्ट्रिया
३. झुरिच, स्वित्झर्लंड
४. मेलबर्न, ऑस्ट्रेलिया
५. जिनिव्हा, स्वित्झर्लंड
६. सिडनी, ऑस्ट्रेलिया
७. ओसाका, जपान
३. ऊर्जा संक्रमण निर्देशांक
- १८ जून २०२५ रोजी, वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरम (WEF) ने त्यांचा वार्षिक एनर्जी ट्रान्झिशन इंडेक्स (ETI) जाहीर केला.
- जागतिक आर्थिक मंचाच्या २०२५ च्या ऊर्जा संक्रमण निर्देशांकात भारत ७१ व्या स्थानावर घसरला.
- जो गेल्या वर्षीपेक्षा आठ स्थानांनी घसरला. (६४ वा)
- सर्वोत्तम कामगिरी करणारे देश : स्वीडन (पहिला), फिनलंड (दुसरा), डेन्मार्क (तिसरा)
- काँगो: शेवटचा क्रमांक
४.लैंगिक हिंसाचार निर्मूलनासाठीचा आंतरराष्ट्रीय दिन.
- दरवर्षी १९ जून रोजी.
- २०२५ मध्ये, "चक्र तोडणे, जखमा भरून काढणे" या थीमसह, हा दिवस खोल मानसिकतेवर लक्ष केंद्रित करतो.
- २०२५ मध्ये, हा दिवस ११ व्या वर्धापन दिनानिमित्त साजरा केला जातो.
- प्रथम साजरा : १९ जून २०१५
५ .QS World Rankings 2026
- सलग १४ व्या वर्षी , मॅसॅच्युसेट्स इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (एमआयटी) ने जागतिक स्तरावर १ स्थान मिळवले.
- मलेशियातील सनवे विद्यापीठाने मागील क्रमवारीपेक्षा १२० स्थानांनी झेप घेतली आहे.
- इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी दिल्ली (IITD) १२३ व्या क्रमांकावर.
शैक्षणिक पात्रता : 10वी उत्तीर्ण/12वी उत्तीर्ण/पदवीधर पदवी आणि त्यावरील किंवा समतुल्य.
Fee : General/OBC: ₹100/- [SC/ST/PWD/ExSM/महिला: फी नाही]
Online अर्ज करण्याची शेवटची तारीख : 23 जून 2025 (11:00 PM)
परीक्षा : 24 जुलै ते 04 ऑगस्ट 2025
Apply Link :- https://ssc.gov.in/
रिक्त पदाचे नाव :
1) कॅन्टीन अटेंडंट
2) फ्युमिगेशन असिस्टंट
3) ज्युनियर इंजिनिअर
4) टेक्निकल सुपरिटेंडेंट
5) सिनियर सायंटिफिक असिस्टंट
6) गर्ल कॅडेट इन्स्ट्रक्टर
7) मॅनेजर कम अकाउंटंट
8) फायरमन
9) सिव्हिलियन मोटर ड्रायव्हर
10) टेक्निकल ऑफिसर
१. संयुक्त राष्ट्रांच्या महासभेने २०२६ हे वर्ष "महिला शेतकऱ्यांचे आंतरराष्ट्रीय वर्ष" म्हणून घोषित केले आहे.
२. राष्ट्रीय कुटुंब आरोग्य सर्वेक्षण-५ नुसार, भारतातील एकूण लिंग गुणोत्तर दर १००० पुरुषांमागे १,०२० महिलांपर्यंत वाढले आहे.
३. अलिकडेच हिमाचल प्रदेशने सीमा पर्यटन उपक्रम सुरू केला आहे.
४. अलिकडेच मालदीवने कतरिना कैफला पर्यटनासाठी जागतिक ब्रँड अॅम्बेसेडर म्हणून नियुक्त केले आहे.
५. अलिकडेच, भारतीय हवामान विभागाचे महासंचालक मृत्युंजय महापात्रा यांना “संयुक्त राष्ट्रांचा सासाकावा पुरस्कार २०२५” प्रदान करण्यात आला आहे.
६. मध्य प्रदेशने जून २०२५ मध्ये 'पचमढी वन्यजीव अभयारण्य' चे नाव बदलून 'राजा भाभूत सिंह वन्यजीव अभयारण्य' करण्याचा निर्णय घेतला आहे.
७. सध्या जागतिक दूध उत्पादनात भारताचे योगदान २५% आहे.
८. 'जागतिक रक्तदाता दिन' १४ जून रोजी साजरा केला जातो.
९. जून २०२५ मध्ये, केंद्रीय मंत्रिमंडळाने ६४०५ कोटी रुपयांच्या रेल्वे प्रकल्पांना मंजुरी दिली.
१०. अलिकडेच NHAI ने त्यांच्या पहिल्या रस्ते मालमत्तेच्या मुद्रीकरण धोरणाअंतर्गत ₹१.४ लाख कोटींपेक्षा जास्त निधी उभारला आहे.
११. अलिकडेच न्यायमूर्ती एन.एस. संजय गौडा यांनी गुजरात उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश म्हणून शपथ घेतली आहे.
12. उत्तर प्रदेशमध्ये श्री बांके बिहारी जी कॉरिडॉर प्रकल्प सुरू करण्यात आला आहे.
१३. अलिकडेच संरक्षणमंत्र्यांनी एव्हरेस्टवर चढाई करणाऱ्या १० सदस्यीय एनसीसी पथकाचा सन्मान केला आहे.
१४. २०२३-२४ पर्यंत शहरी-ग्रामीण वापरातील तफावत ६०% पर्यंत कमी होण्याचा अंदाज आहे.
१५. सागरी पर्यटनाला चालना देण्यासाठी महाराष्ट्रात भारतातील पहिले पाण्याखालील संग्रहालय बांधले जाईल.
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर एकूण किती अक्षवृत्त आहेत ?
👉 181
भारताला एकूण किती Km लांबीचा समुद्रकिनारा लाभला आहे ?
👉 7517 Km
महाराष्ट्रतील पहिल्या अनुभट्टीचे नाव काय होते ?
👉 अप्सरा
महाराष्ट्रतील सर्वात मोठा जलविद्युत प्रकल्प कोणता आहे ?
👉 कोयना
महाराष्ट्रात सर्वाधिक वनक्षेत्र असलेला जिल्हा कोणता ?
👉 गडचिरोली
जगातील सर्वात मोठा महासागर कोणता आहे ?
👉 पसिफिक महासागर
इजिप्त हा देश कोणत्या नदीची देणगी म्हणून ओळखला जातो ?
👉 नाईल
जगातील सर्वात मोठे बेट कोणते ?
👉 गरीनलँड
रणथंबोर हे राष्ट्रीय उद्यान कोणत्या राज्यात आहे ?
👉 राजस्थान
अस्तंभा डोंगर कोणत्या जिल्ह्यात आहे ?
👉 नदुरबार
खानापूर पठार कोणत्या जिल्ह्यात स्थित आहे ?
👉 सांगली
दख्खनच्या पठाराने महाराष्ट्राचा किती टक्के भाग व्यापला आहे ?
👉 86 %
कुंभार्ली घाट कोणत्या दोन शहरांना जोडतो ?
👉 सातारा व रत्नागिरी
फ्रेंडशिप गार्डन कोणत्या शहरात आहे ?
👉 भिलाई
सूर्यमालेतील सर्वात तेजस्वी ग्रह कोणता आहे ?
👉 शक्र
ज्या ठिकाणी भूकंपाची निर्मिती होते त्यास काय म्हणतात ?
👉 भकंपनाभी
महाराष्ट्रातील कोणत्या जिल्ह्याल सर्वाधिक समुद्र किनारा लाभला आहे ?
👉 रत्नागिरी
उजनी धरण कोणत्या नदीवर बांधण्यात आले आहे ?
👉 भीमा
पारस हे औष्णिक विद्युत प्रकल्प कोणत्या जिल्हयात आहे ?
👉 अकोला
तपकिरी क्रांती कशाशी संबंधित आहे ?
👉 चामडे उत्पादन
• भारताचे क्षेत्रफळ : 32,87,263 चौ.कि.मी.
• भारताची लांबी (दक्षिण-उत्तर) : 3,214 कि.मी.
• भारताची रुंदी (पूर्व-पश्चिम) : 2,933 कि.मी.
• भारताचे जंगल व्याप्त क्षेत्राचे एकूण भू भागाशी प्रमाण : 23%
• भारताच्या भू-सीमा : 15,200 कि.मी.
• भारताला स्पर्श करणारे एकूण देश : सात.
• भारताची लोकसंख्या सन 2011 च्या जनगणनेनुसार : 121,01,93,422
• भारताची पुरुष संख्या सन 2011 च्या जनगणनेनुसार : 62,37,24,248
• भारताची स्त्री संख्या सन 2011 च्या जनगणनेनुसार : 58,64,69, 174
• भारताचा साक्षरता दर सन 2011 च्या जनगणनेनुसार : 74.04%
• पुरुष साक्षरता दर सन 2011 च्या जनगणनेनुसार : 82.14%
• महिला साक्षरता दर सन 2011 च्या जनगणनेनुसार : 64.46%
• भारताची घनता सन 2011 च्या जनगणनेनुसार : 382 प्रति चौ.किमी.
• भारतास लाभलेला समुद्रकिनारा : 7,517 कि.मी.
• भारताची राजधानी : दिल्ली
• भारताचे राष्ट्रगीत : जन-गण-मन
• भारताचे ध्येय वाक्य : सत्य मेव जयते
• राष्ट्रीय गीत : वंदेमातरम
• 'जन-गण-मन' या राष्ट्रगीताचे कवि : रविंद्रनाथ टागोर
• राष्ट्रीय गीत 'वंदेमातरम' चे कवी : बंकीमचंद्र चटर्जी
• भारताचा राष्ट्रध्वज : तिरंगी झेंडा
• राष्ट्रीय फळ : आंबा
• राष्ट्रीय फूल : कमळ
• भारताचा राष्ट्रीय पक्षी : मोर
• भारताचा राष्ट्रीय प्राणी : वाघ
• भारतात एकूण घटक राज्ये : 28
• भारतात एकूण केंद्रशासित प्रदेश : 8
( सुरुवातीला 7 होती ,नंतर जम्मू काश्मीर आणि लढाक 2 नवे केंद्रशासित प्रदेश बनले ,तर ही संख्या 9 झाली होती ,परंतु पुन्हा 26 jan 2020 पासून दमण व दिव आणि दादरा नगर हवेली एकत्र झाल्यामुळे म्हणून आता संख्या 8 झाली आहे )
• भारतात सर्वाधिक साक्षर राज्य : केरळ
• भारतात सर्वात कमी साक्षर राज्य : बिहार
• भारतात सर्वात जास्त क्षेत्रफळ असलेला प्रदेश : राजस्थान
1. जगात सर्वात मोठी लोकशाही कोणत्या देशाची आहे?
उत्तर : भारत
2. कोणत्या देशात पहिल्यांदा पुस्तक छापले गेले?
उत्तर : चीन
3. अमेरिकेच्या कोणत्या राष्ट्राध्यक्षाने आपल्या पदाचा राजीनामा दिला होता?
उत्तर : निक्सन
4. नकुल व सहदेव कोणाचे पुत्र होते?
उत्तर : माद्री
5. मालदीव देशाच्या संसदेला काय म्हणतात?
उत्तर : मजलीस
6. कलिंग प्रदेश कोणत्या राज्याचे ऐतिहासीक नाव आहे?
उत्तर : ओडिसा
7. तुर्की या देशाची राजधानी कोणती?
उत्तर : अंकारा
8. भारतात सर्वात लांब रेल्वे प्लॅटफॉर्म कोठे आहे?
उत्तर : खरगपूर
9. डायनामाईटचा आविष्कार कोणी केला?
उत्तर : अल्फ्रेड नोबेल
10. भारत व पाकिस्तानला विभाजित करणाऱ्या रेषेचे नाव काय आहे?
उत्तर : रेडक्लिफ रेष
11. केसरी या वर्तमानपत्राची स्थापना कोणी केली?
उत्तर : बाळ गंगाधर टिळक
12. पं. जवाहरलाल नेहरू यांचा जन्म कोणत्या तारखेस झाला होता?
उत्तर : 14 नोव्हेंबर
13. शिवनेरी किल्ला कोणत्या जिल्ह्यात आहे?
उत्तर : पुणे
14. महाराष्ट्र विधिमंडळाचे हिवाळी अधिवेशन कोठे भरते?
उत्तर : नागपूर
15. पानझडी वृक्षांची अरण्ये महाराष्ट्रात कोठे आढळतात?
उत्तर : विदर्भ
16. कोकण भागात…...या प्रकारची मृदा आढळते
उत्तर : जांभी.
रायगड = कालाते - (हे एक तलाव आहे.)
सातारा= धोम, कन्हेर, कोयना.
कोल्हापूर = दुधगंगा, तिलारी, राधानगरी.
बुलढाणा = नळगंगा.
पुणे = पवना, भाटघर, खडकवासला, माणिकडोह, डींभे, खापोली, शिवपूरी
ठाणे = भातसा.
परभणी = येलदरी (जिंतूर तालूका - पूर्णा नदीवर.)
सिंधूदुर्ग = धामापूर (एक तलाव आहे.)
औरंगाबाद = जायकवाडी (नाथसागर)
यवतमाळ = अरुणावती.
सोलापूर = उजनी (यशवंत सागर).
नाशिक = गंगापूर, (पुणेगाव - अपूर्ण प्रकल्प आहे.)
अहमदनगर = भाटघर, भंडारदरा.
उस्मानाबाद/नांदेड = मांजरा.
रत्नागिरी = फणसवाडी.
🎇 गोदावरी नदी 🎇
🚦अहमदनगर-औरंगाबाद
🚦जालना-बीड
🚦बीड-परभणी
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🎇 भीमा नदी 🎇
🚦पणे-सोलापूर
🚦पणे-अहमदनगर
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🎇 कष्णा नदी 🎇
🚦सांगली-कोल्हापूर
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🎇 नीरा नदी 🎇
🚦पणे-सोलापूर
🚦पणे-सातारा
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🎇 मांजरा नदी 🎇
🚦उस्मानाबाद - बीड
गोदावरी ही दक्षिण भारतातील व महाराष्ट्रातील सर्वात मोठी नदी आहे. गोदावरी ही महाराष्ट्रातील ०९ जिल्हयातुन वाहते. दख्खनच्या पठारावर सह्याद्री पर्वतापासुन पुर्व घाटापर्यंत ही नदी वाहते. गोदावरी नदीस “दक्षिण गंगा” किंवा “ब्रहद्ध गंगा” या नावानेही ओळखले जाते.गोदावरी नदीच्या खोऱ्यास “संतांची भुमी” असेही म्हटले जाते. रामायणामध्ये प्रभु रामचंद्रांनी गोदावरी नदीच्या तीरावरील पंचवटी या ठिकाणी वास्तव्य केल्याचे उल्लेख आहे. महर्षी वाल्मिकी यांना रामायण हे महाकाव्य लिहण्याची स्फुर्ती गोदावरी नदीच्या काठावरुनच मिळाली होती. महाभारतामध्ये गोदावरी नदीचा उल्लेख “सप्त गोदावरी” असा केलेला आहे. हिंदु धर्माचा “सिंहस्थ कुंभ मेळा” गोदावरी च्या काठावर नाशिक मध्ये दर १२ वर्षांनी भरतो. या आधी २०१५ मध्ये सिंहस्थ कुंभमेळा हा नाशिक येथे भरला होता.
गोदावरी नदीचा उगम :-
सह्याद्री पर्वतामध्ये नाशिक जिल्हयामध्ये ञ्यंबकेश्वर जवळील “ब्रम्हिारी” पर्वतामध्ये गोदावरी उगम पावते. ञ्यंबकेश्वर हे ठिकाण भारतातील १२ ज्योर्तीलिंगापैकी एक आहे. गोदावरी नदीचा उगम अरबी समुद्रापासुन ८० किमी अंतरावर होतो. या नदीच्या प्रवाहाची दिशा पश्चिमेकडून पुर्वेस व आग्नेय दिशेस आहे. गोदावरी नदी महाराष्ट्र व आंध्रप्रदेश या देानच राज्यांतुन वाहते. गोदावरी नदीची एकूण लांबी * किमी एवढी आहे.गोदावरी नदीची महाराष्ट्रातील एकूण लांबी ६६८ किमी एवढी आहे. संपुर्ण गोदावरी खोऱ्याने महाराष्ट्राचे ४९ टक्के क्षेञ व्यापले आहे. गोदावरी नदी महाराष्ट्रातील एकूण ०९ जिल्हयांतुन वाहते. १)नाशिक २)अहमदनगर ३)ओैरंगाबाद ४) बीड ५) जालना ६) हिंगोली ७)परभणी ८) नांदेड ९)गडचिरोली या जिल्ह्यांमधुन वाहते.
गोदावरीच्या उपनद्या
पुर्णा, काटेपुर्णा, मांजरा, पैनगंगा, वर्धा, इंद्रावती, दारणा, प्रवरा, सिंधफणा,कुंडलिका, बोरा इत्यादी.
गोदावरी नदीच्या काठावरील शहरे
नाशिक, नांदेड, कोपरगाव, पैठण, गंगाखेड, राक्षसभुवन.
गोदावरी नदीवरील धरणे
गोदावरी नदीवर भारतातील पहिले मातीचे धरण गंगापुर जि. नाशिक येथे बांधण्यात आले. महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा बहुद्देशिय “जायकवाडी प्रकल्प” हा गोदावरी नदीवर औरंगाबाद जिल्हयातील पैठण येथे आहे. जायकवाडी धरणाच्या जलाशयास “नाथसाार” असे म्हणतात. जपान या देशाने या प्रकल्पासाठी १९७५ मध्ये आर्थिक मदत केली होती.
●››अमरावती जिल्हा: ऊर्ध्व वर्धा धरण
●››अहमदनगर जिल्हा : आढळा प्रकल्प,ढोकी धरण, तिरखोल धरण, निळवंडे धरण, पळशी धरण, भंडारदरा धरण,मांडओहळ धरण, ज्ञानेश्वरसागर तलाव(मुळा धरण, रुई छत्रपती धरण,लोणीमावळा धरण, विसापूर तलाव,सीना धरण, हंगा धरण, ज्ञानेश्वरसागर तलाव(मुळा धरण)
●›› औरंगाबाद जिल्हा : गराडा तळे,गौताळा तलाव, जायकवाडी धरण,नागद तलाव, निर्भोर तळे
●›› उस्मानाबाद जिल्हा : तेरणा धरण
●›› कोल्हापूर जिल्हा : रंकाळा तलाव
●›› गडचिरोली जिल्हा : दिना
●›› गोंदिया जिल्हा : इटियाडोह
●›››चंद्रपूर जिल्हा : पेंच आसोलामेंढा
●››जळगाव जिल्हा : अग्नावती धरण,अंजनी धरण, अभोरा धरण,काळा बंधारा, कृष्णपुरी बंधारा, गाळण पाझर तलाव, गिरणा धरण,जामदा बंधारा, तोंडापुरा धरण,दहीगाव बंधारा, धामणगाव बंधारा,पांझण उजवा कालवा,पिंपरी बंधारा,बहुळा धरण, बळाड बंधारा, बुधगाव बंधारा, बोरी धरण,भोकरबारी प्रकल्प, मंगरूळ धरण,मन्याड धरण, महरून तलाव, मोर धरण,म्हसवा बंधारा, वडगाव बंधारा, वाघूर धरण, वाडी पाझर तलाव, सातगाव डोंगरी, सार्वेपिंप्री बंधारा,सुकी धरण, हतनूर धरण, हिवरा धरण, होळ बंधारा (एकूण ३२)
●›› ठाणे जिल्हा : भातसा धरण, बरवी,सूर्या धामणी, सूर्या कवडासे
●››धुळे जिल्हा : अक्कलपाडा धरण,अंचोळे, कानोली, गोंदूर तलाव,डेडरगाव तलाव, देवभाने, नकाणे तलाव,पुरमेपाडा, मांडळ, राक्षी, हरणमाळ तलाव
●››नंदुरबार जिल्हा : यशवंत तलाव,
●›› नागपूर जिल्हा : उमरी कान्होजी,कामठी खैरी , कोलार, निम्न वेणा (वाडेगाव), निम्न वेणा (नांद) ,पेंच तोतलाडोह , पेंच रामटेक ,पेंढारी धरण, मनोरी धरण,रोढोरी धरण, साईकी धरण.
●›› नांदेड जिल्हा : इसापूर धरण, निम्न दुधना धरण, विष्णुपुरी धरण
●›› नाशिक जिल्हा : अर्जुनसागर,केल्झार धरण, गंगापूर धरण,गिरणा धरण, चणकापूर धरण,,लोहशिंगवे धरण, हरणबारी धरण, पुणे गाव, कारजवन, तिसगाव, ओझरखेड,वाघाड, पालखेड, भावली धरण, मुकणे धरण, कडवा, दारणा धरण
●›› परभणी जिल्हा : कर्परा धरण, लोअर दुधना धरण, पूर्णा येलावारी,पूर्णासिद्धेश्वर, येलदरी धरण
●›› पुणे जिल्हा : आंध्रा धरण, उरवडे बंधारा, खडकवासला धरण, घोड धरण,चपेटधरण, चासकमान धरण, चंचवड बंधारा, टेमघर धरण, डिंभे धरण,तुंगार्ली धरण, देवघर धरण,पवना प्रकल्प, पानशेत धरण,पिंपळगावधरण, पिंपोळी बंधारा, भाटघर धरण,भुशी धरण, भूगाव बंधारा, माणिकडोह धरण, मारणेव्बाडी बंधारा,मुळशी धरण, येडगाव धरण, रिहे बंधारा,लवळे बंधारा, लोणावळा तलाव, वडज धरण, वरसगाव धरण, वळवण धरण, वाळेण बंधारा, वीर धरण, शिरवटा धरण,आयएनएस शिवाजी तलाव, हाडशी बंधारा १, हाडशी बंधारा २ (एकूण ३४)
●›› बुलढाणा जिल्हा :खडकपूर्णा धरणनळगंगा धरण वाण,पेंटाळी
●›› बीड जिल्हा : माजलगाव धरण,मांजरा धरण
●›› भंडारा जिल्हा : इंदिरासागरप्रकलप, कऱ्हाडा तलाव प्रकलप, खांब तलाव प्रकलप, चांदपूर तलाव प्रकलप,बहुळा धरणप्रकलप, बालसमुद्र प्रकलप,इतीयाडोह प्रकलप , बाघ शिरपूरप्रकलप, बाघ पुजारीटोला प्रकलप,बाघ कालीसरार प्रकलप , गोसीखुर्दप्रकलप
●›› मुंबई जिल्हा : मोडक सागर, तानसा,विहार, तुळशी
●›› यवतमाळ जिल्हा: पूस ,अरुणावती ,बेंबळा
●›› वर्धा जिल्हा : ऊर्ध्व वर्धा धरण,डोंगरगाव प्रकल्प, धाम धरण(महाकालीजलाशय), नांद प्रकल्प,निम्न वर्धा धरण, पंचधारा प्रकल्प,पोथरा प्रकल्प, बेंबळा प्रकल्प, बोरप्रकल्प, मदन उन्न,ई प्रकल्प, लाल नाला प्रकल्प, वडगाव प्रकल्प,वर्धा कार नदी प्रकल्प, सुकळी लघुप्रकल्प (एकूण १४)
●›› सातारा जिल्हा : उरमोडी धरण,कण्हेर धरण, कास तलाव,कोयना धरण(शिवसागर), जांभळी जंगल तलाव,तापोळा तलाव, तारळी धरण, धोम धरण, बलकवडी धरण, बामणोली तलाव,मोती तलाव, मोरणा धरण, वेण्णा तलाव (एकूण १२)
●›› सिंधुदुर्ग जिल्हा : तिलारी धरण,देवधर धरण
●›› सोलापूर जिल्हा : आष्टी तलाव,उजनी धरण , एकरुख तलाव, कंबर तलाव,गिरणीतलाव,पाथरी तलाव, भीमा-सीना नद्यांना जोडणारा भूमिगत कालवा , बुद्धिहाळ तलाव,यशवंतसागर (उजनी) तलाव,संभाजी तलाव,सिद्धेश्वर तलाव, हिप्परगी तलाव,एकरुखे तलाव, होटगी तलाव (एकूण ११)
●›› हिंगोली जिल्हा : येलदरी धरण,सिद्धेश्वर धरण.
